Een air van maatschappelijke relevantie geven aan platte commercie: de creatieve sector maakt er zich weleens schuldig aan. Maar provocatie is een kunst: de combinatie met gemakzucht leverde dit jaar soms hele slechte pr op.

Wie teddy’s gevaarlijk maakt, wordt gebeten

We gaan tienerkleren verpatsen aan volwassen vrouwen en daar een edgy draai aan geven, dachten dure modemerken. Gucci trok Harry Styles een T-shirt met een teddybeer aan, Balenciaga maakte rugzakjes van teddyberen in punkoutfits. Allebei ­belandden ze in het ­vizier van de complotdenkers die geloven dat een ‘elite’ kinderen misbruikt. Want waarom poseerde Styles naast een kindermatrasje? Waarom poseerden kinderen met de ‘volwassen’ rugzakjes? Zij zagen geen punk- maar ­sm-kledij – de eerste punks droegen ­natuurlijk fetisj-accessoires, dus dat is niet zo raar. Maar toen bleek ook nog dat Balenciaga een andere handtas had gefotografeerd op een printje van een nieuwe Amerikaanse wet tegen kinderporno. Wie riskeert mensen te schofferen die met misbruik in het reine moeten komen, en dat om dure gadgets te verkopen, verdient pek en veren.

Verkrachting is geen plotelement

Ook verhalenvertellers denken soms dat het volstaat een project aan een heet hangijzer te haken om relevant te zijn. Tom Lenaerts ­beloofde dat Twee zomers belangrijke nuance zou brengen in het Metoo­-debat. Helaas: Twee ­zomers was een whodunit waarin een verkrachting maar een aanleiding was. En het was geen zoektocht naar de verkrachter, maar naar de persoon die hem zijn ­gemoedsrust wilde afnemen door de verkrachting publiek te maken.

Mag dat? Ja, er zijn zoveel actiefilms en whodunits waarin geweld op een vrouw niet meer is dan een plotelement. Maar het was toondoof om te doen alsof het een belangrijk nieuw inzicht is dat verkrachtingen pas laat worden aan­geklaagd. De opiniestukken en boze reacties die volgden, brachten gelukkig wel de nuance die de serie had beloofd.

We wilden kritiek op Europa, niet Israël

Ook kunstfestivals denken vaak dat een maatschappelijk debat als thema kiezen volstaat. Documenta mikte op ons postkoloniaal schuldgevoel door het ­curatorschap van zijn vijftiende editie aan Ruang­rupa te geven, een kunstenaarscollectief uit Indonesië. Zeitgeisty, en kunstenaars uit het Zuiden werken goedkoper dan de westerse die normaal de toon zetten in Documenta. Ruangrupa kreeg de vrije hand; pas een paar maanden voor de opening waarschuwde Bondsminister van Cultuur Claudia Roth dat Ruangrupa sympathiseert met Boycott, Divestment and Sanctions, een economische en culturele boycot van Israël – Duitsland is sinds WOII nogal voorzichtig om niet van antisemitisme te worden verdacht.

Helaas: Ruangrupa had geen Israëlische kunstenaars of collectieven ­geselecteerd. En in een van de werken van ­Taring Padi, een ander Indonesisch collectief, waren twee karikaturen te zien van het soort dat voor de Tweede ­Wereldoorlog in zwang was: een man met pijpenkrullen, wolfstanden, een SS-helm, een varkenskop met een Davidster om de hals. Documenta klaagde achteraf dat de recensies alleen over antisemitisme gingen, niet over de rest van het festival. ­Ruangrupa klaagde dat de vrije hand opeens was ingetrokken en dat het vrij postkoloniaal was behandeld na de rel.

Met provocatie een debat op gang brengen: het is een kunst die zelfs kunstenaars niet altijd beheersen.