‘Je kunt niet alle beschavingen op één lijn plaatsen. We moeten de superioriteit ­beseffen van de westerse ­beschaving, die het respect garandeert voor religieuze rechten, politieke rechten en mensenrechten die niet bestaan in de moslimwereld.’ Met die ­uitspraak oogstte Silvio Berlusconi in 2001 een tsunami van kritiek. De controversiële premier van Italië sprak dan ook op een delicaat ­moment, kort na de verwoestende aanslag van 11 september op de Twin Towers van New York. Europese leiders struikelden toen over elkaar in hun haast om te zeggen dat ­Nine eleven (meer dan drieduizend ­doden) niets met ‘de islam’ te maken had. Ook België sprak van ‘respect voor alle culturen’. Berlusconi was een ‘racist’.

We spoelen door naar Qatar, waar zondag het WK voetbal ­begint. En wat blijkt? Dat Berlus­coni blijkbaar gelijk krijgt. Qatar vraagt respect voor zijn ­cultuur, die homoseksualiteit bant. Westerse activisten, vedetten en politieke leiders repliceren dat de mensenrechten boven plaatselijke regels en wetten staan. Met andere woorden, ze vinden de westerse interpretatie van mensenrechten inderdaad superieur aan, in dit geval, die van de islam.

‘Respect voor alle culturen’ is ­inderdaad onzin. Als een ‘cultuur’ op elementaire mensenrechten botst, dan is het die ‘cultuur’ die fout zit, niet de verdediging van de mensenrechten. Vrouwen horen overigens extra waakzaam te zijn voor het misbruik van die term. Nooit hoorde je over de apartheid in Zuid-Afrika zeggen dat het niet tot de ‘cultuur’ van die blanken behoorde dat een zwarte in hun straat zou wonen. Apartheid was racisme, en dus verwerpelijk. Wat waar was. Maar als vrouwen systematisch worden onderdrukt en zelfs gesegregeerd, hoor je, en helaas maar al te vaak ter linkerzijde, de ‘cultuur’ van de betrokken landen vergoelijken.

Of het om ­mensenrechten gaat of om het klimaat, vooruitgang vergt een ­geduldige aanpak, niet de oppor­tunistische profilering die we nu zien rond Qatar

De vertroebeling ligt in de dubbele betekenis die ‘cultuur’ heeft in het openbaar debat. In de eerste definitie wordt ‘cultuur’ gelijkgesteld met ­beschaving, en is ze het geheel van ­wetten en gedragsregels dat bij een ­natie, volk of stam hoort. Daar is ‘cultuur’ een neutraal begrip. Maar in een tweede zin slaat de term op uitingen van kunst en wetenschap, zoals literatuur, muziek en architectuur. Daar heeft cultuur een zeer positieve connotatie. Het debat wordt gevoels­matig ­vervalst als die waardering ook op de eerste definitie wordt geplakt. Want dan wordt kritiek op onderdrukkende of barbaarse ­gebruiken een gebrek aan ‘respect voor cultuur’, als het al geen ‘racisme’ is.

Dat brengt ons weer bij Qatar. De botsing tussen mensenrechten en ­‘cultuur’ zat er van bij het begin ­ingebakken. De emoties zijn des te ­feller omdat de toewijzing van het WK aan een staat(je) zonder enige voetbaltraditie schandalig was. Je kon met de ellebogen aanvoelen dat er rijkelijk met geld gestrooid was onder de Fifa-bonden. Zelfs de voetbalkalender moest ­eraan geloven, wegens het ook al ­ongeschikte ­klimaat van de Golfstaat. De verschuiving naar het jaareinde ­verstoorde niet alleen nationale competities. Ze bederft het plezier van de supporters in het noordelijk halfrond. WK’s staan gelijk met ­zomeravonden, niet met donker en kou. Ze staan gelijk met flesjes koel bier en pizzadozen, met gezellig ­samen supporteren onder vrienden, in cafés, op pleinen met groot scherm, in voetbaldorpen. Dat moeten we allemaal missen.

Sepp Blatter is terecht moeten vertrekken aan het hoofd van de Fifa. Maar ­laten we niet vergeten dat de man erg populair was bij heel veel voetbalbonden buiten de democratische ­wereld. Corruptie en nepotisme, zoals ­bepaald door westerse democratieën, behoren nu eenmaal tot de ‘cultuur’ van het grootste deel van de wereld.

Het is dan ook onvermijdelijk dat grote competities, zoals Olympische Spelen, zoals Wereldbekers, toegewezen worden aan landen met een slechte staat van dienst inzake mensenrechten. In China, bijvoorbeeld, zijn de werk­omstandigheden op de enorme bouwwerven nauwelijks beter dan in Qatar.

Het gaat ook niet op erover te ­klagen, ­zoals Greta Thunberg deed, dat een klimaattop plaatsvindt in een land ‘dat de mensenrechten schendt’, in dit geval Egypte. Als er één globale uitdaging bestaat, dan is het wel het klimaat. En dan moet het grote deel van de ­wereld dat ondemocratisch is mee aan boord worden genomen.

De wereld zoals hij zou moeten zijn en de wereld zoals hij is, het is een permanente spanning. Of het nu om ­mensenrechten gaat of om het klimaat, vooruitgang vergt een ­geduldige, ­gerichte aanpak in plaats van de oppor­tunistische profilering die we nu rond Qatar zien. Ze vereist om te ­beginnen al een duidelijk taalgebruik, dat onderdrukkende tradities niet vergoelijkt als ‘cultuur’.

Wat nu het komende WK betreft, ik wil niet in de sporen van de Fifa treden, maar ik geef nu inderdaad even de voorrang aan voetbal. ‘Onze jongens’ waren kleuters of schoolkinderen toen de Fifa haar stompzinnige toewijzing aan ­Qatar deed. Zij hadden er niets mee te maken. Dus voor – hopelijk – de ­komende weken is het wat mij betreft: ‘Hup Rode Duivels, hup!’