Als een drang tot spelen de volwassenen overvalt, dan is dat geen ongebroken terugval in kinderlijkheid. Want in feite blijft spelen altijd bevrijding. Kinderen scheppen zich, door een reuzenwereld omgeven, al spelend een meer geëigende, kleine wereld, maar de man, die door een werkelijkheid zonder uitweg en vol dreiging wordt omringd, ontneemt daaraan de angstaanjagendheid door een kopie ervan in het klein.

Walter Benjamin

Als zijn leven de grondstof zou vormen van een grote autobiografische roman, dan zou in de eerste zinnen niet het heimelijk verzamelen en lezen van verboden boeken beschreven worden (zoals in Het verdriet van België van Hugo Claus), maar het geconcentreerd en met kloppend hart spelen, bekijken en delen van computerspelletjes. In zijn kinderjaren was de videogame een sociaal en haast collectief object, dat hem zowel met vrienden als vreemden verbond, en aan de hand waarvan meer dan dertig jaar later ontmoetingen, gesprekken, situaties en relaties herinnerd kunnen worden. Het moet wel een illusie zijn dat dit spelen – misschien meer nog dan andere spelvormen – zich zelden of nooit in eenzaamheid voltrok, en dat hij in gedachten met en bij anderen was, ook wanneer hij alleen met een spelcomputer zat te spelen (nooit op zijn kamer, maar op de speelplaats, in de auto of in de woonkamer met anderen op de achtergrond). Menselijke aanwezigheid op een afstand – het is niet onaannemelijk dat in deze contradictorische strategie de grootste aantrekkingskracht van het computerspel school: helemaal opgeslokt te zijn in een fictief universum waarin onophoudelijk valt in te grijpen, om een opdracht te volbrengen die daarna eindeloos opnieuw kan worden aangevat, en die hem toch, op een magische manier, zo niet met alle dan toch met vele andere mensen in aanraking bracht.

Er was ook iets verbodens of gevaarlijks aan het computerspel, of er waren alleszins instanties die er afwijzend tegenover stonden. Hij herinnert zich de strenge, kritische blik van een leraar, een nagenoeg kale man die enkele maanden later zou pensioneren en die zijn Game Boy opmerkte om mee te delen die dingen liever niet meer in het klaslokaal te zien; er waren – zeldzame – leerlingen die het door hun ouders verboden werd videogames te spelen (zoals er ook één jongen was die geen tv mocht kijken); en ook zijn moeder kon het niet verdragen zijn vader Tetris te zien spelen in het weekend, terwijl de taken in en rond het huis zich opstapelden.

Laten we zeggen dat de videogame nooit vanzelfsprekend was en dat ook nooit werd. Jarenlang lijkt hij er vooral naar te hebben verlangd, en zelfs toen gamen iets werd wat hij in theorie eindeloos opnieuw kon doen, werd het nooit een vanzelfsprekende gewoonte – misschien omdat er altijd nog andere spellen aangekocht konden worden, omdat de dreiging van lege batterijen altijd op de loer lag, of omdat hij het verlangen naar het spel zowel gereflecteerd als doorkruist zag worden in de verlangens van anderen.

Mei, juni 1993 – vlak voor of vlak na zijn elfde verjaardag? Een zaterdagmiddag lang brengt hij door met een schoolvriend. Het is warm, late lente, heldere lucht, ze zijn buiten, keren net voor het avondeten terug naar het huis van Thomas, met de fiets. Als ze de straat van de rustige, haast autoloze woonwijk in rijden, blijkt de buurjongen op straat jokari te spelen. Solo. Met harde, machtige klappen slaat hij de bal weg en rekt hij het elastiek uit, terwijl het houten blokje zich slechts heel licht maar toch ontegensprekelijk verroert. Michel is ouder, blond, sportief en slim tegelijkertijd; zijn zelfvertrouwen komt over als niet meer dan terecht en natuurlijk. ‘Thomas,’ zegt hij, zonder te stoppen met slaan, ‘ik heb twee nieuwe spelletjes voor de Nintendo.’ Niet zozeer jaloezie overviel hem toen, als een combinatie van machteloosheid en haat: de vrees dat Thomas hun samenzijn abrupt zou willen verbreken, en de onmogelijkheid om, op welk vlak dan ook, ooit met deze Michel te kunnen concurreren!

De tijd om met Zelda te spelen was schaars. Soms had Tony of Tom het spel niet meegebracht; soms wou Tony of Tom er zelf op spelen; soms moesten de batterijen gespaard worden; soms werd het spel niet uitgeleend, en dan bleef het wreed dichtgeklapt in een schooltas zitten

Zo werd Nintendo de eerste multinational in zijn leven. Het is vandaag meteen bereikbare kennis die hij toen slechts heel moeilijk had kunnen verwerven, als hij er al interesse voor had kunnen opbrengen: Nintendo is een bedrijf opgericht in Japan in 1889 als fabrikant van handgemaakte speelkaarten. In 1980 werd de eerste draagbare console uitgebracht: de Nintendo Game & Watch, een computerspelletje dat ook over een klok en een wekker beschikte, hoewel het toch weinigen daarom te doen zal zijn geweest. Dat is in elk geval hoe het voor hem begon, waarschijnlijk iets meer dan tien jaar later, met Zelda Game & Watch, een mosgroen doosje ter grootte van een laag sigarenkistje, dat in de lengte kan openklappen. Twee even grote rechthoekige schermen, één in het gedeelte boven de scharnier, één in het gedeelte eronder. Controleknoppen links en rechts van het onderste display: twee cirkelschijven, en aan de andere kant een zwart Grieks kruisje, waarvan de armen van pijlen zijn voorzien en kunnen worden ingedrukt, om naar boven, naar onder, naar links of naar rechts te bewegen. Het decor van de beeldschermen staat vast: het bevindt zich, in kleurige maar fletse lijnen, vlak onder het glas. Het hoofdpersonage, een jongeman in padvindersuniform, bevindt zich op een gaanderij. Zowel links als rechts kunnen skeletten tevoorschijn komen die iets op hem afvuren. Hij kan de projectielen afweren met een klein schild, maar hij kan op zijn beurt ook op de van vlees ontdane mensen schieten. Wat zijn bestaan vooral bemoeilijkt is dat er een kelderverdieping is, waarin zich evenzeer ondode creaturen bevinden die, vermoedelijk door de spleten van de houten vloer waarop hij tot beweeglijkheid is veroordeeld heen, met een dolk in zijn voetzolen kunnen prikken – een pijnlijke aangelegenheid die hij niet meer dan een aantal keer kan ondergaan alvorens te bezwijken.

Dat is alles: wijken voor bedreigingen links, rechts of onderaan, en tegelijkertijd zelf de aanval inzetten op griezelig gespuis dat zich op ooghoogte manifesteert. Het bovenste scherm wordt nauwelijks gebruikt, tenzij als combinatie van een scorebord en een hartslagmeter die de levenskansen van de middeleeuws aandoende krijger weergeeft. Enkel na lang volhouden springt de kleine ridder, na het doorlopen van vele stages of levels, over het scharnier omhoog. Dan belandt hij in een ruimere kamer waar een draak bevochten moet worden – in het beste geval met een bijl, maar wanneer er niet genoeg gescoord is onderweg, met een dolk; een aardappelmesje, zoals een van zijn vrienden het noemt. ‘We moeten de draak doodkietelen met een aardappelmesje,’ zegt hij, woorden die toen toch ook reeds als onnodig kinderachtig werden ervaren. Het doden van de draak is niet het ultieme doel: enkel de uitroeiing van het monster zal leiden tot de vrijlating van de prinses. Of zij daarna de rest van haar leven in het gezelschap van haar bevrijder zal doorbrengen, is niet bekend, maar het lijkt niet meer dan rechtvaardig. ‘Ik heb het uitgespeeld!’ mag de jongen die op dat moment de console bedient triomfantelijk uitroepen.

Hem is dat nooit overkomen. Zelda Game & Watch was namelijk niet in zijn bezit – het was eigendom van een klasgenoot, ofwel Tony Van Dam ofwel Tom Van den Bergh, wie van de twee, dat is hij vandaag vergeten. Een van hen leende het spel uit op de speelplaats, en ging ondertussen iets anders doen – voetballen misschien. De tijd om met Zelda te spelen was schaars. Soms had Tony of Tom het spel niet meegebracht, om onduidelijke en dus ergerlijke redenen; soms wou Tony of Tom er zelf op spelen; soms moesten de batterijen gespaard worden; soms was Tony of Tom in slechte doen en werd het spel niet uitgeleend, hoezeer er ook werd aangedrongen en hoeveel moois er in ruil ook werd aangeboden, en dan bleef het wreed dichtgeklapt in een schooltas zitten. In elk geval was hij nooit de enige gegadigde, en het is erg waarschijnlijk dat hij meer heeft toegekeken op die minutieuze, repetitieve maar toch onvoorspelbare en gaandeweg complexer wordende strijd, links of rechts van de gelukkige op een bank op de speelplaats, dan dat hij zelf aan de knoppen heeft gezeten.

Dus toen zijn grootmoeder hem voor uitstekende schoolresultaten wilde belonen bij aanvang van de zomervakantie gingen ze naar de supermarkt in de provinciestad waar zijn grootouders er een buitenverblijfje op na hielden – een immobiel gemaakte caravan langs een visvijver. Het ergst denkbare gebeurde: Zelda Game & Watch was niet voorradig, en in plaats daarvan keerde hij naar huis met Lifeboat Game & Watch, vierkantig van formaat, ter grootte van een ruim bemeten doosje hoestpastilles, met slechts twee knoppen, links en rechts, en heel wat eenvoudiger qua opzet. Toch is ook dit een spel op leven en dood: een boot staat in brand, panikerende personen steken de armen in de lucht, krijsen in alle stilte, en kunnen niet anders dan overboord in het water springen. Het is zaak de reddingssloep van links naar rechts te bewegen, of van rechts naar links, van het ene scherm naar het andere, zo snel mogelijk. Maximaal vier mensen mogen verdrinken, daarna is het afgelopen. Maar van progressie of gradatie is nauwelijks sprake. Het enige dat de monotonie van deze reddingsactie doorbreekt, is dat er na verloop van tijd ook passagiers vanuit een hoger gelegen kajuitsraam aan de vlammen proberen te ontsnappen.

Dan belandt hij in een ruimere kamer waar een draak bevochten moet worden – in het beste geval met een bijl, maar wanneer er niet genoeg gescoord is onderweg, met een dolk. Het doden van de draak is niet het ultieme doel: enkel de uitroeiing van het monster zal leiden tot de vrijlating van de prinses

De in het nadeel van Lifeboat uitgevallen vergelijking met Zelda zal niet lang voor teleurstelling hebben gezorgd. Er diende zich snel, aan het begin van een volgende zomervakantie, opvolging aan in de vorm van een Game Boy, met veranderlijke decors, met muziek, met op speelfilms geënte verhalen, met een kabel om met een andere Game Boy te verbinden en te spelen, en met losse cartridges, zodat er van spel gewisseld kon worden – en na Tetris (dat bij de aankoop van de console werd meegeleverd) volgden er onder meer Football international, Wizards & warriors X: The fortress of fear, RoboCop, Double dragon II, Kirby’s dream land, NBA All-star challenge 2 en Home alone. Het was de bloeiperiode – van begin tot midden jaren negentig – van zijn jaren als gamer, maar ook meteen het einde ervan.

Nooit heeft hij echt de overstap kunnen of willen maken naar het grote scherm. Vrienden met een spelconsole voor de televisie bezocht hij met plezier op woensdagmiddagen en op zaterdag, maar zonder veel jaloezie. En om een of andere reden werkten de spelletjes nooit naar behoren op de opeenvolgende pc’s die zijn vader in huis haalde, vroeg in de jaren tachtig tot ver voorbij de eeuwwisseling: cassettebandjes werden traag of onvolledig ingelezen; floppydisks raakten besmet, cd-roms bekrast, en software spoorde niet met besturingssystemen; de vragen die als leeftijdstest werden gesteld voorafgaandelijk aan Leisure suit Larry (dat thuis bij zijn neef bijzondere opwinding bij hem had veroorzaakt) waren te moeilijk; onherkenbaar gepixeld zweefde Michael Jordan naar de basketbalring, om dan mid-air te blijven hangen; en om op de eerste echte volwaardige pc voluit te kunnen gamen had hij een joystick moeten kopen. Dat leek hem te veel moeite.

Waar het al die door monitors uitgestraalde spellen echter vooral aan ontbrak, was miniaturisering – de herhaling van het spel niet alleen tot gewoonte gemaakt, maar ook veel kleiner dan de rest van de wereld weergegeven, en gereduceerd tot wat zich door twee handpalmen en tien vingers laat manipuleren en omvatten tegelijkertijd. Uit trouw aan één spel, Zelda Game & Watch, dat hij nooit echt heeft bezeten, wantrouwt hij sindsdien zowel het spel op de computer als die verondersteld volwassen, eenentwintigste-eeuwse versie van de console op handformaat – de smartphone, waarvan hij zijn eerste exemplaar nog moet aanschaffen. De herinnering aan die eerste videogames is ook de garantie van de herhaalbaarheid ervan – ooit, in de toekomst, als er tijd en ruimte in overvloed is, hoewel een origineel nog werkend exemplaar van Zelda Game & Watch tegen dan onvoorstelbaar duur zal zijn.

Extra levens. Schrijvers over videogames is uit bij Atlas Contact.