Er zijn niet gek veel 28-jarigen meer die zichzelf onbeschroomd marxistisch noemen. Anton Jäger doet het wel. ‘Ik bedoel dat niet strikt politiek, ik heb geen partijkaart van de PVDA. Maar de marxistische traditie, die manier van naar de wereld kijken, heeft een sterk effect op mij ­gehad.’

Jäger is een opkomende stem in het publieke debat. Hij groeide op in een ­intellectueel Brussels nest, als zoon van choreografe Anne Teresa De Keersmaeker en Gerhard Jäger, de bezieler van het initiatief Art Basics for Children. Anton studeerde politieke filosofie in Essex en Cambridge. ‘Een bewuste ­verwijdering’, zegt hij daarover. Met een doctoraat op zak keerde Jäger terug naar Brussel en de KU Leuven. Sindsdien moeit hij zich uitdrukkelijker in politieke discussies, in het bijzonder over populisme, zijn ­studiedomein van de voorbije jaren.

Jäger pende daarover flink wat teksten bij elkaar, onder meer voor New Left Review, The Guardian en The New Statesman. Eind deze maand ordent hij zijn gedachten over populisme tijdens de Paul Verbraekenlezing, een aan de VUB verbonden ­jaarlijks initiatief, dat eerder al verzorgd werd door gevestigde intellectuelen zoals Paul ­Verhaeghe, Jan Blommaert en Patrick Loobuyck. Wanneer we Jäger spreken naar aanleiding van die lezing, volgt meteen een bekentenis. ‘Dit jaar zou Tom Lanoye de pen vasthouden, maar toen hij afhaakte, ­belde Eric Corijn (socioloog en hoogleraar aan de VUB, red.) me. Het is een hele eer om ­Lanoye te mogen vervangen.’

‘Populisme is een fascinerend concept, omdat het zo alomtegenwoordig is ­terwijl de betekenis ervan erg vaag is. Maar het daarom aan de kant schuiven, lukt niet. We voelen ons er ­fataal toe aangetrokken. Dat zie je vaker met politieke concepten. Liberalisme, socialisme of nationalisme zijn ook moeilijk uit te leggen. Maar bij populisme lijkt de ­verwarring toch vele malen groter. We hebben het broodnodig, maar weten niet goed waarom.’

‘Ik begrijp perfect dat de socialisten haast uit wanhoop naar iemand als Conner Rousseau hebben gegrepen om het electorale ­bloeden te stoppen. Maar kan hij de tendensen keren waardoor traditionele partijen macht verliezen?’

‘Dat is inderdaad de algemene benadering ervan. Het academische debat haakt daarop in, maar ziet behalve een bepaalde manier van politiek spreken ook een manier van aan politiek doen. Populisten zoals Geert Wilders of Donald Trump leggen een heel specifieke claim op politieke vertegenwoordiging. De ­populist zegt te spreken in naam van een volk dat in conflict is met een elite. Politieke tegenstanders zijn verdacht en instellingen zoals vakbonden of zelfs het parlement zijn over­bodig. Want de leider is perfect in staat om de volkswil te vertolken.’

‘Het populisme vloeit voort uit een ­crisis: die van de 20ste-eeuwse partij­democratie. Na de ontrafeling van het middenveld, of wat we in België de zuilenmaatschappij noemden, zit die met een enorm legitimiteits­probleem. Daardoor is een verbinding tussen de burgers en hun overheid weggevallen.’

‘Dat is een niet te onderschatten ­verandering. Want onze moderne democratie pretendeert natuurlijk net een ­bestuursvorm te zijn waarbij het volk zichzelf bestuurt. Dat was van in het ­begin een ­legale fictie, maar tot diep in de 20ste eeuw gaven ideologieën daar een concrete, sociologische invulling aan. In België had je bij de socialisten een ­bepaalde notie van het volk, bij de ­liberalen een andere. Die groepsidentiteiten hebben plaatsgemaakt voor een proces van individualisering. Sindsdien snakt het begrip volk of people opnieuw naar invulling. En dat is precies wat identiteitspolitiek doet. Maar specifiek aan populisten is dat ze, in tegenstelling tot ­bijvoorbeeld Black Lives Matter, geen minderheid willen vertegenwoordigen, maar net zeggen dat ze spreken in naam van dé meerderheid, ook al is die niet ­georganiseerd. Op die manier appelleert het populisme aan de klassieke fundamenten van de moderne democratie, terwijl het de naoorlogse organisatie ­ervan net verder afbreekt.’

‘Dat speelt zeker mee. Bovendien hebben ze het voordeel dat ze op die manier beloftes doen die eigenlijk niet zo anti-systemisch zijn als ze beweren. Hun ­migratieretoriek is fel, maar becommentarieert eigenlijk beleid dat al in lijn ligt met wat ze voorstellen. Sommige programmapunten van Vlaams Belang zijn in België gewoon geïmplementeerd, sommige van Matteo Salvini inspireren de Europese Commissie. Economisch bedreigen ze het status quo al helemaal niet. De voorstellen die links-populisten doen, zoals Syriza in Griekenland of ­Bernie Sanders in de Verenigde Staten, zijn een veel grotere bedreiging voor de economische en politieke macht: denk aan het einde aan de soberheidspolitiek, of een universele gezondheidszorg. Zodra blijkt dat ze daardoor veel minder ver raken, en zelfs amper de machtsverhoudingen kunnen beïnvloeden, haakt de achterban sneller ontgoocheld af.’

‘Zo ver zou ik niet durven te gaan. Op zich is haar oproep logisch, aangezien de klassieke linkse strategieën van de 20ste eeuw niet meer levensvatbaar ­lijken: je kunt niet op magische wijze ­coalities uitbouwen op basis van een klassenbegrip, als de samenleving ondertussen drastisch anders is georganiseerd. Dan is een appel aan het volk om op een andere manier macht te ver­werven een optie. Maar het is niet ­omdat het aantrekkelijk is, dat het ook een ­recept voor succes is. Op dat vlak is het resultaat van het links-populisme effectief mager. Klasse en volk op één lijn krijgen is ook een pak moeilijker dan natie en volk. Op dat vlak ­vertrekt rechts-populisme met een voorsprong.’

   • Interview | Chantal Mouffe: ‘Populisme kan de democratie redden’

‘De PVDA bedient zich retorisch wel van populistische elementen, maar organisatorisch wijkt ze net af van veel andere links-populistische initiatieven doordat ze het middenveld actief omarmt. In ­tegenstelling tot in naburige landen, blijft dat middenveld in België nog relatief sterk staan, en geeft het nog altijd mee vorm aan het beleid. Terwijl de ­partijen leeglopen, is meer dan de helft van de werkende bevolking lid van een vakbond. Alleen is de lijm tussen dat middenveld, die vroegere zuilen, en de partijen gaandeweg opgelost. De PVDA probeert dat verweesde middenveld aan zich te binden.’

‘De vraag bij Rousseau blijft vooral ­inhoudelijk: op welke koers zet hij ­Vooruit? Dat blijft onduidelijk. Ik zie dat hij met die mediaverschijningen nieuwe en oude kiezers wil charmeren, maar de vraag hoe zijn partij regeert, beantwoordt hij daarmee nog niet. Wat mij daarnaast fascineert, is dat Rousseau echt wel een product is van de socialistische zuil zelf, een telg van een rode ­familie die wordt opgeroepen om de partij te redden, maar finaal dreigt de zuil zelf op te geven. Dat in ruil voor een meer virtuele achterban.’

‘Alle partijen voeren dezelfde populistische manoeuvres uit en laten het middenveld daarbij links liggen. Ook bij de N-VA is de band met de Vlaamse Volksbeweging niet meer wat hij was onder de Volksunie. Partijen zijn vooral carrièrevehikels geworden die personeel leveren voor allerlei overheidsfuncties, binnen parlementen, administraties, kabinetten, noem maar op. Neem daar een ­royale partijfinanciering bij en partijen voelen eigenlijk geen druk om hun structuren open te stellen. Want stel je voor dat die vakbonden of mutualiteiten inhoudelijke eisen zouden stellen! Dan liever digitaal verbreden met sympathisanten die nooit een bedreiging zullen zijn voor de machthebbers.’

‘Die loskoppeling wordt zelfs expliciet benadrukt. Alle partijen zijn doordesemd geraakt van een soort technocratisch idee dat zogeheten “goed ­bestuur” net betekent dat je zo ver mogelijk wegblijft van “belangengroepen”. Dat is eigenlijk de essentie van de neo­liberale beweging vanaf de jaren 70. De reden dat dit tot meer controverse leidt bij de socialisten, is natuurlijk omdat die aanval op hen gericht was. Zij hadden net een zuil uitgebouwd als tegengewicht binnen de kapitalistische maatschappij. Zoals Friedrich Engels het verwoordde: het kapitaal is al georganiseerd, dus moet de arbeidersklasse zich beter ­organiseren.’

‘Exact. De partij kwam er maar omdat ze nuttig kon zijn om de economische verhoudingen vanuit het parlement te wijzigen. Dat net socialisten meegaan in het doorknippen van de banden tussen de partij en de ­bredere ­beweging, is een dramatische meta­morfose die rode veteranen treurig stemt.’

‘De voorstellen die links-populisten doen zijn een veel grotere bedreiging voor de economische en politieke macht dan die van rechts-populisten’

‘Ik begrijp perfect dat de partij haast uit wanhoop naar iemand als Rousseau heeft gegrepen om het electorale ­bloeden te stoppen. Maar de vraag blijft of hij de tendensen kan keren die ­maken dat traditionele partijen hoe dan ook aan macht inboeten. Die digitale verbreding is geen structurele oplossing. In Groot-Brittannië leek het even een succesvolle strategie voor Jeremy Corbyn, die op zijn hoogtepunt tot een half miljoen extra leden naar Labour lokte. Dat was een haast exclusief digitaal gebeuren, gedragen door een jongere generatie. Ik herken dat. Ook bij mij heeft een belangrijk deel van mijn intellectuele en politieke opvoeding online plaatsgevonden. Ik gebruik Twitter ­(Jäger heeft er meer dan 25.000 volgers red.) nog steeds als een intellectuele ­coöperatieve voor nieuwe ideeën. Maar al die ­digitale energie is vaak erg vluchtig. Zo snel ze kwamen, zo snel waren de nieuwe leden ook weer weg (Labour ­verloor zwaar bij de ‘Brexitverkiezingen’ van 2019, waarna Corbyn aankondigde te stoppen als voorzitter, red.). Ik heb die opkomst en neergang van het corbynisme van dichtbij gezien toen ik in Engeland woonde en dat was echt wel markant.’

   • Labour op weg naar irrelevantie

‘Ik denk dat die kritiek van Elchardus terecht is. Denk aan de manier waarop Syriza in Griekenland de tanden stukbeet op de Europese bezuinigingspolitiek omdat het land gevangenzat in de eurozone. Tegelijk ontwaar ik bij Elchardus een misvatting dat er een soort idyllische nationale demo­cratie zou ontstaan indien alle macht ­terug naar het nationale zou worden overgeheveld. Het is de belofte van de Brexit-campagne. En ja, de Brexit gaf het Britse parlement meer zeggenschap over een aantal zaken. Maar vervolgens bleek die nogal los te staan van de ­samenleving. Die ­interne crisis van de democratie ziet ­Elchardus over het hoofd.’

‘Omdat ik vrees dat die deliberatieve ­democratie een pseudo-oplossing is die net de huidige aanval op het middenveld voortzet. Ze is complementair aan het populistische regime, dat ook liever rechtstreeks peilt naar de volkswil ­buiten het parlement om. De tegenkracht die zoiets opbouwt, is veel te zwak, vrees ik. Er is een grote analogie met het basisinkomen, iets wat ik nu aan het ­bestuderen ben. Ook dat vertrekt misschien wel van een terechte kritiek over de limieten van de welvaartsstaten, maar het breekt die welvaartsstaat uiteindelijk verder af ten voordele van een cash-transfer. Ook dat drijft op populistische tendensen: individualisering, desorganisatie, flexibilisering.’

‘Ik hoed me om te denken dat er simpele recepten zijn. Maar opnieuw, wat is er mis met het middenveld en de sociale bewegingen die er al zijn op te waarderen? En waarom niet het parlement ­versterken tegenover de uitvoerende macht? Maak dat verkozenen meer zijn dan de applausmachine van de meerderheid. Het werken met wisselmeerderheden tijdens de coronacrisis was op dat vlak heel verfrissend.’