‘Dag en bedankt, hé.’ Telkens als ik een deurbel hoor, moet ik de neiging onderdrukken om dat zinnetje uit mijn kindertijd opnieuw te herhalen. Mijn moeder baatte vanaf de jaren 80 een kruidenierszaak uit, overgenomen van mijn grootmoeder.

Meer nog dan er sneetjes Goudakaas verkocht werden, kwamen klanten er hun ziektes uitvoerig bespreken. Huwelijken werden geanalyseerd, echtscheidingen fluisterend aangekondigd, bastaardkinderen ontdekt. Rouwbrieven, die met plakband aan de toog hingen, gelezen en herlezen. In de etalage bouwden mijn zus en ik kampen met dozen wasmiddel. Maar vaker waren we gewoon rekken aan het vullen, luistervinkend.

Weemoed met een weerhaakje

Want het mooiste aan opgroeien in een buurtwinkel zijn de verhalen van mensen van allerlei slag die komen vertellen – of net verzwijgen. De genderfluïde knappe veertiger met de wilde Miami Vice-haardos die op een dag vertelde dat hij hiv-positief was. De kleindochter die van haar grootmoeder altijd een extra grote zak snoep mocht vullen zodat ze dan niet zag dat oma intussen stiekem bier zat te drinken tussen de rekken. De gepensioneerde ­leraar die aan mansplaining deed over elk mogelijk onderwerp maar in alle talen zweeg over zijn gay zoon. Oh, en er was die keer dat mijn zus haar pink tussen de vleesmachine stak.

De bakfiets hip? Al in de jaren 30 kocht Delhaize een resem bakfietsen om bij gegoede klanten in de steden hun bestellingen aan huis te bezorgen. Eat that, Uber Eats en Deliveroo!

In Kassa kassa!, de expo die nu loopt in het Industriemuseum, gaat het veel meer over de grote verhalen uit de geschiedenis van het Belgische koopgedrag van 1850 tot vandaag dan over die kleine menselijke drama’s die zich tijdens het winkelen voltrokken of besproken werden. Toch voelt het een beetje als thuiskomen in een verleden dat zo goed als verdwenen is. De blikvanger van de tentoonstelling is ­immers een replica van een kruidenierswinkel uit de jaren 60. Die lijkt op het winkeltje van mijn grootmoeder, waarvan ik gebleekte kleurenfoto’s heb gezien, en zelfs nog op de later vernieuwde winkel van mijn moeder. De koeltoog, de kassa, de weegschaal, het broodrek, de gedroogde worsten aan de vleeshaak en, natuurlijk goed in het zicht van kinderogen, het snoeprek: ze zijn er allemaal. Ik werd er een beetje weemoedig van, maar het is weemoed met een weerhaakje, want ik weet: ergens loopt er een stakker rond die al die rekken moest vullen.

Hondenkar

Fijn is dat de tentoonstelling opent met een kritische kijk op onze consumptie­gedrag. De toon is daarmee gezet: dit wordt geen lofzang op shoppen, shoppen, shoppen, er worden pertinente vragen gesteld bij de houdbaarheidsdatum van ons kapitalistisch consumptiemodel.

Het zegt veel over onze mentaliteit dat de huishoudboekjes waarmee de brave huismoeder vroeger haar inkomsten en uitgaven netjes bijhield, vandaag bijna schattig overkomen. Alsof deugdelijk ­omgaan met centen voor prei en tomaten kinderlijk is. Een gezin uit 1958 met een bediendeloon spendeerde nog 29 procent aan eten, stipt de expo aan. In 2018 was dat gemiddeld nog 16 procent van het totale huishoudbudget.

In 1957 opende Delhaize, begonnen als een reeks kruidenierswinkels, de eerste ­supermarkt van ons land, in Brussel. De decennia daarop ging het steeds minder goed met de buurtwinkel, het was moeilijk opboksen tegen de supermarktketens.

Bovendien is de winkel ook en masse naar ons thuis gekomen. Er is de opkomst van de postorderbedrijven en Tupperwareparty’s in de jaren 60, later de onophoudelijke parade van pakjesbezorgers. Interessant om te weten is dat met (bak)fietsen boodschappen bezorgen helemaal niet zo nieuw, hip of disruptief is als we misschien wel denken. Al in de jaren 30 kocht Delhaize een resem bakfietsen om bij gegoede klanten in de steden hun bestellingen aan huis te bezorgen. Eat that, Uber Eats en ­Deliveroo.

Die niet te stuiten e-commerce stelt de relevantie van de fysieke winkel meer dan ooit in vraag. Meer bestelwagens op de weg, meer leegstand en wat met al die jobs die verdwijnen? Willen we dat wel? Deze expo stelt er terechte vragen bij. Belerend wordt het gelukkig nooit in Kassa kassa!, de enscenering is speels genoeg. Naast veel ­cijfers en historische feiten zijn er ook ­gewoon fijne retroreclamepanelen om je op te verkijken. Aandoenlijk is een foto van een hondenkar in Serskamp: tot de jaren 50 trokken honden in Vlaanderen ‘als paard van de armen’ lichte karren voort. En er is dus ook een erg aaibaar buurtwinkeltje.

Lokaler kopen

Weerstand tegen ongebreideld consumeren is er hoe dan ook altijd geweest, toont de expo aan. Arbeidersbewegingen richtten coöperaties om hun leden aan gezond en betaalbaar brood te helpen. Later wilden consumentenbewegingen zoals Test Achats/Test Aankoop, opgericht in 1957, consumenten doen nadenken over wat ze kopen. Al moest Gilbert Castelain, medeoprichter van Test Aankoop, mensen wel eerst uitleggen wat een ‘consument’ precies was – in die tijd betekende het woord zoveel als ­iemand die alcohol dronk.

En ook al hebben die consumentenverenigingen veel minder macht dan in de ­jaren 70, toen bijna een op de drie Belgen er lid van was: ethisch consumeren, de deeleconomie, eerlijke handel ... zijn meer dan ooit belangrijke thema’s. Net als de roep om meer lokaal te kopen.

Het wordt misschien weer tijd, suggereert Kassa kassa!, om oog te hebben voor iets wat je niet kunt verwachten van de pakjesbezorger die gehaast en onderbetaald je kerstcadeau kwam brengen: een babbel en een band. Net zoals kappers ingezet worden om partnergeweld te detecteren, hebben ook de laatste kruideniers een belangrijke sociale rol als te vervullen. Winkelen en werken aan je welzijn en een sterker maatschappelijk weefsel kan perfect samen.