Draag een hoofddeksel, had de gids ons aangeraden: zo vermijd je dat de vleermuizen straks op je hoofd schijten. En draag stevige, dichte schoenen, zodat je niet uitglijdt in hun drek. Het klonk niet alsof een bezoek aan de vleermuizengrot van ­Gomantong een hoogtepunt zou worden van onze natuurreis naar Borneo. En dan had de gids nog niet eens iets gezegd over de penetrante pisgeur die ons in de grot de adem zou benemen, noch over de levensgevaarlijke duizendpoten die er huisden of de duizenden kakkerlakken die er voor ­onze voeten zouden wegschieten.

Toch waren we bepaald niet de enigen die die dag in de rij stonden voor een ­bezoek aan Gomantong. Voor ecotoeristen is de karstgrot, die op de wereld­erfgoedlijst van de Unesco staat, wat de Taj Mahal voor cultuurliefhebbers is. Van over de hele ­wereld komen mensen om er de honderdduizenden vleermuizen te zien die er overdag tegen het plafond hangen te slapen en die ’s avonds in grote zwermen de grot uitvliegen, of voor de gierzwaluwen die er hun nesten maken – en die de plaatselijke ­bevolking komt oogsten voor de soep, ­nadat de jonkies zijn uitgevlogen.

Pas op voor de hoefijzerneus

Het voorbije anderhalf jaar was de Gomantong-grot wegens corona voor alle bezoek gesloten, net als de dozijnen andere vleermuisgrotten in Zuidoost-Azië die toeristisch uitgebaat worden. Maar nu het toerisme weer op gang komt en er stilaan weer avontuurlijke reizen kunnen worden ­geboekt, is hun heropening aanstaande. Vraag is hoe verstandig dat is, nu wetenschappers weten dat Aziatische vleermuizen verwanten van het sars-CoV-2-virus, dat de covid-19-pandemie heeft doen ontstaan, bij zich dragen. In de Zuid-Chinese provincie Yunnan zijn immers hoefijzerneusvleermuizen (geslacht Rhinolophus) gevonden die besmet waren met directe verwanten van sars-CoV-2, net als in Cambodja en Thailand. Ook in Laos dragen hoefijzerneuzen coronavirussen bij zich die nauwelijks verschillen van het pandemievirus uit Wuhan, meldden Franse en Laotiaanse wetenschappers onlangs. En ook Gomantong biedt onderdak aan hoefijzerneuzen die gevaarlijke coronavirussen bij zich dragen, leerden recente staal­names door het plaatselijke staatsbos­beheer. Hoe dat in andere toeristische grotten in Zuidoost-Azië zit, wordt uitgezocht. Binnenkort begint een veldstudie die vijf jaar in beslag zal nemen en waarbij biologen in honderden Zuidoost-Aziatische grotten vleermuizen zullen bemonsteren, van India over Indonesië tot Japan.

FFP2-masker en veiligheidsbril

Hoe gevaarlijk is vleermuizen spotten in Aziatische grotten? Sophie Gryseels doet aan de UAntwerpen onderzoek naar dierlijke virussen die op mensen kunnen overgaan. Vleermuistoerisme is niet zonder ­risico, zegt ze, en niet alleen vanwege het risico op een coronabesmetting. ‘Vleermuizen kunnen ook andere gevaarlijke virussen bij zich dragen, zoals het rabiësvirus, dat hondsdolheid veroorzaakt. Of het ­dodelijke marburgvirus, dat een ziekte veroorzaakt die op ebola lijkt.’

In 2008 overleed een Nederlandse toeriste die in een Oegandese grot aangevlogen werd door een vleermuis, aan het marburgvirus. Hetzelfde overkwam een Deense jongen die in 1987 het virus had opge­lopen bij een bezoek aan een grot in Kenia.

● Misschien komt corona toch gewoon van vleermuizen

Niet alleen toeristen lopen risico. Ook de plaatselijke bevolking kan besmet ­raken, als ze om den brode in vleermuisschuilplaatsen aan de slag moet. Gryseels: ‘Chinese arbeiders zijn overleden na het oogsten van guano (gedroogde uitwerpselen van dieren die als meststof worden gebruikt, red.). Met welk virus ze besmet raakten, is nooit achterhaald. Maar de ziekteverschijnselen leken sterk op die van covid. En in Angola, Zambia en Congo zijn mijnwerkers aan het marburgvirus gestorven.’ Behalve grotten zijn ook mijnen voor vleermuizen een geliefd onderkomen.

‘Gewoon in zo’n grot rondlopen volstaat om besmet te raken. Want die ligt vol vleermuizendrek, en zowel urine als de vaste ontlasting van vleermuizen kan virussen bevatten’ Sophie Gryseels  UAntwerpen

Je hoeft niet eens door een vleermuis aangevlogen te worden om besmet te ­raken, legt Gryseels uit. ‘Gewoon in zo’n grot rondlopen volstaat. Want die ligt vol met vleermuizendrek, en zowel de urine als de vaste ontlasting van vleermuizen kan virussen bevatten. Die virussen kun je inademen wanneer stof uit de mest ­opwaait. Of je kunt ze in je ogen wrijven wanneer je vleermuismest hebt aan­geraakt.’

Zelf zou Gryseels nooit zo’n vleermuizengrot binnengaan zonder minstens een FFP-2-masker en beschermhandschoenen te dragen, zegt ze. ‘Als ik langere tijd in een grot moet doorbrengen, om stalen te ­nemen bijvoorbeeld, zet ik ook een veiligheidsbril op en trek ik een wegwerpoverall over mijn kleren aan. Geen beschermingsmaatregelen nemen zou onverantwoord zijn. Zot eigenlijk dat toeristen dat risico wel nemen, gewoon voor hun plezier.’

Roep om te verdelgen

Geschat wordt dat in Zuidoost-Azië jaarlijks zo’n 400.000 mensen door vleermuizen besmet worden met coronavirussen die sterk verwant zijn aan het virus dat de huidige pandemie veroorzaakt heeft, meestal zonder dat dit leidt tot grote uitbraken. Als de bevolkingsdichtheid wordt meegerekend, is het risico op besmetting het grootst in Vietnam, Cambodja, het zuiden van China en op Java. Net daar bevinden zich veel grotten die door toeristen worden bezocht. Zullen reizigers daar voortaan maskers, handschoenen en veiligheidsbrillen moeten dragen om te voorkomen dat ze virussen oppikken tijdens hun vakantie?

De toeristische dienst van de Maleisische provincie Sabah, waarin de Gomantong-grot ligt, heeft daarover nog niets ­gehoord, mailt toeristisch consulente ­Wendy Sandah desgevraagd. ‘Wel adviseren wij toeristen om in grotten steeds een hoofddeksel te dragen. Zo vermijden ze dat vleermuizen op hun hoofd schijten. En we adviseren om stevige, dichte schoenen te dragen, zodat ze niet uitglijden in de vleermuizendrek. Wat extra beschermingsmaatregelen betreft is het wellicht een goed idee dat ze hun eigen arts om raad vragen voor vertrek.’

‘Niemand heeft iets gezegd over protocollen voor het bezoeken van vleermuizen­grotten in Borneo, waar we veel werken’ Gavin Bate  Touroperator Adventure Alternative

Gavin Bate is directeur bij Adventure ­Alternative, een touroperator voor avontuurlijke vakanties in het Engelse Bath. Zijn medewerkers in diverse landen brengen hem regelmatig op de hoogte van de lokale situatie en hij praat veel met andere touroperators, mailt hij. ‘Niemand heeft iets specifieks gezegd over protocollen voor het bezoeken van vleermuizengrotten in Borneo, waar we veel werken. Maar ja, geen enkele grot is op dit moment open en de grotten zijn ook al heel lang niet meer open geweest, dus ik weet niet zeker wat de Maleisische regering en de plaatselijke autoriteiten zullen bepalen voor als er wel weer bezoekers komen. Het ziet ernaar uit dat de grotten in december weer opengaan, maar tot dusver heeft het ministerie nog geen definitieve details ­gegeven over hoe die heropening eruit zal zien.’

• ‘De volgende pandemie kan morgen al uitbreken’

Ook Billy Herman van het Gentse Starling Natuurreizen heeft grottenreizen naar Zuidoost-Azië in zijn aanbod, al kunnen die nog niet voor onmiddellijk vertrek worden geboekt. Hij is minder bezorgd over het risico dat vleermuisminnende toeristen er zullen lopen. ‘Ik ben zeker dat onze lokale agenten hun voorzorgen nemen. In het buitenland zijn de coronaregels vaak strenger dan hier. Ik ben het afgelopen jaar onder meer in Zuid-Afrika, Costa Rica en Egypte geweest en telkens voelde ik me daar veiliger dan in diezelfde periode hier. Overal kon je je handen ontsmetten, werd je temperatuur gemeten, moest je mondmaskers dragen.’

Dat vleermuizen door de coronapandemie een slechte naam hebben gekregen, heeft Sophie Gryseels ondertussen met een dubbel gevoel opgezadeld. ‘Het zijn nuttige dieren. Ze eten massa’s insecten en bestuiven een heleboel bloemen in het regenwoud. Dat toeristen belangstelling voor hen tonen, komt het behoud ten goede van de plekken waar ze leven. Nu ze in verband zijn gebracht met de coronapandemie, hoor je soms de roep om ze te verdelgen. Dat is ook weer niet het pad dat ik als biologe op wil gaan.’