No man is an island entire of itself. Het is inmiddels zo’n cliché dat velen onder ons zelfs niet meer weten uit wiens koker de woorden komen. Blijkbaar is het uit die van John Donne (we hebben het ook moeten opzoeken), een Britse dichter uit de 17de eeuw – lang geleden dus, toen de mensheid nog geen last had van covid-19. Wel van scheurbuik, pokken, syfilis en lepra.

Los daarvan: we hebben anderen nodig om gelukkig te zijn, daar gaat dit artikel over. Maar zoals met alle mooie dingen komen die sociale relaties niet vanzelf (nog zo’n cliché). Dat we lang in de veronderstelling hebben geleefd dat dat wél zo is, is een luxe waar de pandemie ons succesvol op heeft gewezen.

Catrin Finkenauer, hoogleraar jeugdstudies aan Universiteit Utrecht, vertelt ons dat we ons zoiets pas realiseren by default. ‘Vriendschappen, relaties met collega’s of buren zíjn er gewoon, een beetje zoals je het ook normaal vindt dat je kantoor proper gepoetst is en er koffie staat. Het is triest dat het niet anders kan, maar we leren die vanzelfsprekendheden pas naar waarde schatten als ze niet meer vanzelfsprekend zijn.’

Sociale zoogdieren

Het Nationaal Geluksonderzoek 2018 wees ons al op de waarde van sociale relaties en wel met overweldigende cijfers: Belgen die zich eenzaam voelen, hebben vier keer meer kans om ongelukkig te zijn. Of iets positiever geformuleerd: maandelijks inzetten op sociale activiteiten verhoogt onze kans op geluk met 193 procent. Dus ‘leg je vrienden in de watten, maak tijd voor familie, vrienden en buren en neem zelf initiatief’.

Neem zelf initiatief … We zagen het de voorbije maanden soms als verwijt rondvliegen op sociale media, gericht aan mensen die durfden te bekennen dat ze zich eenzaam voelden. ‘Ach, zo jammer’, zegt Peter Bos, hoofddocent pedagogische wetenschappen aan de Universiteit Leiden en auteur van het boek Verbonden, over de biologie van menselijke relaties. ‘Dan voel je je al niet lekker, is het ook nog eens je eigen schuld. Mensen zijn sociale zoogdieren en worden ze op zichzelf teruggeworpen, dan ervaren ze meer stress, wat effect heeft op het immuunsysteem, waardoor je vatbaarder wordt voor ziekte. Heel ons lichaam en onze psyche zijn erop gebouwd om samen te zijn met anderen. Als dat door omstandigheden gedurende een lange periode niet mogelijk is, maakt ons dat ongelukkig en zelfs letterlijk ziek.’

Dat zegt ook Finkenauer. ‘Mensen die al eenzaam waren, zijn het soms verleerd om contact te zoeken of hulp te vragen. Het is een misvatting te denken dat mensen het aan je kunnen zien hoe het met je gaat. Daarom is het zo belangrijk dat we willen weten hoe het met een ander gaat, dat we geïnteresseerd en betrokken luisteren.’

Eigen wereld eerst

Liesbet De Vos (36) en Evelien Borgonjon (36) zijn al ruim vijftien jaar hecht bevriend. Evelien verhuisde zes jaar geleden in het kielzog van de liefde naar het noorden van Nederland. Sindsdien zien ze elkaar minder. ‘Maar nu is het pijnlijk lang geleden’, zegt Evelien. ‘Meer bepaald van 26 oktober 2019.’

‘Heel ons lichaam en onze psyche zijn erop gebouwd om samen te zijn met anderen. Als dat een lange periode niet mogelijk is, maakt ons dat ongelukkig en zelfs letterlijk ziek’ Peter Bos   Hoofddocent Universiteit Leiden

We zien elkaar in een online Zoomsessie. Liesbet toont haar hoogzwangere buik, Evelien vertelt over het stuk bouwgrond dat ze het voorbije jaar met haar man kocht. ‘Ik mis het om op een evidente manier met elkaar te delen’, zegt Liesbet. ‘Al die kleine en grote gebeurtenissen die maken dat je betrokken bent in elkaars leven.’ En dat gebeurt liefst in het echt. Ze bekent dat ze na een telefoon- of online gesprek toch vaak wat ontgoocheld achterblijft. ‘Je hoort elkaar niet zo vaak, dus je legt jezelf druk op: het gesprek moet écht goed zijn. Maar je hebt al een lange dag achter de rug, je bent moe, je wil niet alweer op een stoel zitten en videobellen.’

Zelf is Evelien eind februari bevallen van haar tweede dochter. ‘Hier zaten we dan met al die zakjes chocoladenoten. We hebben ze zelf opgegeten. Enerzijds deed de rust deugd, maar anderzijds was iedereen zo hard met het virus en de impact op het eigen leven bezig … Ik heb me lang niet gezien gevoeld.’

Allebei geloven ze dat corona geen impact zal hebben op hun vriendschap, ook al zijn ze nu verder van elkaar dan ooit. ‘We pikken de draad wel weer op wanneer we elkaar zien’, zegt Liesbet. Hetzelfde geldt voor familie. ‘Al zijn er wel wat uitdagingen: sommigen nemen het wat minder nauw met de richtlijnen en dat geeft soms wat wrijving. Maar zoiets strijk je wel weer glad. Ik maak me meer zorgen over onze dochter van twee. Ze is heel sociaal en moeilijk af te remmen. Ik ben vergeten hoe vaak we al “neen” hebben gezegd toen ze andere kinderen wilde omhelzen of naar volwassenen wilde toestappen. Jakkes, ik wil helemaal niet zeggen dat dat niet mag.’

Meer werkdruk, meer conflict

Het voelt vreemd om te moeten bijpraten over een leven dat je normaal gezien samen beleeft. Vriendschap wordt daardoor even vooral een kwestie van communicatie. En daar kan al eens makkelijker ruis op zitten.

Catrin Finkenauer (Universiteit Utrecht) doet onderzoek naar de rol van zelfcontrole binnen sociale relaties. De pandemie valt voor haar onder de categorie ‘hoofdstressor’. ‘Een gezonde sociale relatie vraagt dat je betrouwbaar bent en doet wat je zegt. Maar ook, bijvoorbeeld, dat als de ander iets negatiefs doet jij vergevingsgezind kunt zijn. Al die zaken vragen energie, die je nodig hebt om jezelf te beheersen. In een lastige context waarin je stress hebt, vermoeid bent en je onveilig voelt, heb je minder energie. En zul je minder constructief reageren, waardoor iets makkelijker escaleert.’

Het onderzoek van sociologe Stéfanie André (Radboud Universiteit) bevestigt dat alvast: tijdens de pandemie ervoer 45 procent van de Nederlandse koppels meer werkdruk. Het aantal conflicten tussen partners met kleine kinderen is met een kwart toegenomen. ‘Dat is logisch,’ zegt André, ‘al de rest is doorgaans al lang geregeld, maar nu moest er door de sluiting van de scholen plots ook overdag voor de kinderen gezorgd worden. Dat gaf veel spanningen binnen liefdesrelaties.’

‘Normaal gezien ontstaan en gedijen vriendschappen heel natuurlijk. Er bestaan nu wel apps om nieuwe vrienden te maken, maar dat is toch niet hetzelfde’ Beate Volker   Sociologe Universiteit Utrecht

Precies die spanningen zorgen er mee voor dat mensen zich opsluiten in zichzelf en hun (gezins)wereld, zegt Finkenauer. ‘Je kunt plots minder energie opbrengen voor de belangen van de ander. Maar sociale relaties en zeker vriendschappen zijn net gebaseerd op de wetenschap dat als je de ander nodig hebt, die zal luisteren en met je meedenken. Want het is makkelijk als alles goed gaat, net in moeilijke tijden wordt duidelijk hoe zeker je van vriendschap kunt zijn.’

Dit gaat voorbij

Of de pandemie en de langdurige afstand impact kunnen hebben op vriendschappen en sociale relaties, daarover zijn alle experts het – ondanks de uitdagingen – over eens. Namelijk: elke relatie is anders, dus gemiddelden en algemeenheden zijn hier niet op hun plaats. ‘De ene sociale relatie kan makkelijk in een winterslaap om er dan vrolijk en gezond weer bovenop te komen’, zegt Beate Volker, sociologe en hoogleraar stadsgeografie aan de Universiteit Utrecht, die onderzoek deed naar vriendschapsrelaties. ‘Andere sociale relaties zullen dan weer sneller slijten door afwezigheid en op de duur wordt de drempel te hoog en denk je “laat maar”. Maar zelfs dan kun je nog altijd beslissen om de draad weer op te pikken, al vraagt het in het begin een grotere inspanning om er opnieuw leven in te blazen. Vriendschappen blijven tenslotte, naast liefdesrelaties, de enige relaties in ons leven die we zelf kiezen en daardoor ook losser kunnen invullen.’

Al valt het met dat kiezen in de context van een pandemie wat tegen. ‘Normaal gezien ontstaan en gedijen vriendschappen heel natuurlijk’, zegt Volker. ‘Je komt elkaar tegen tijdens je studies of op een feestje, het klikt en het blijft duren. Er bestaan tegenwoordig wel apps om nieuwe vrienden te maken, maar dat is toch niet hetzelfde.’

Sociaal psycholoog Koen Ponnet (UGent) is er desondanks gerust in. ‘De mens is veerkrachtig,’ zegt hij, ‘en hij zal achteraf proberen om een moeilijke ervaring om te zetten in een positief verhaal. Sociale relaties spelen daar een belangrijke rol in: we zoeken anderen op om ervaringen te delen, om tegengesproken te worden, gezien te worden, te luisteren en te ventileren.’

Of om het met de woorden van allemans vriend en viroloog Steven Van Gucht te zeggen: ‘Hou vol, want dit gaat voorbij.’ En dan komen we allemaal opnieuw van ons eiland af.