‘Ik ben de geminachte, de onsympathieke’, zegt Tille Storkema, hoofdpersonage van Jij bent van mij van Peter Middendorp. Geminacht door leeftijdgenoten, en door zijn ouders. Zoiets nestelt zich in je gestel. Tegelijk is hij uit taai hout gesneden. Hij is boer, iets wat hem kwam aangewaaid van vader op zoon, zoals zowat alles in het leven hem komt aangewaaid: een vrouw en twee kinderen. Knap is zijn Ada niet, en ze verliest tot zijn frustratie ook al gauw elke belangstelling voor hem. ‘Een echtgenote geeft seks als een koe melk’, merkt hij daarover op, ‘een paar seizoenen, vijf, zes, en het beste is er wel vanaf.’ Tille denkt in seizoenen en gewassen, en vergelijkt mensen voortdurend met dieren, alsof Middendorp wil suggereren dat we allemaal beesten zijn. Want Tille leeft met een geheim: hij heeft een meisje verkracht en vermoord. Dertien jaar tasten de onderzoekers in het duister, jaren waarin hij zijn geliefde dochtertje Suze ziet opgroeien tot een tiener even oud als zijn slachtoffer, en waarin het dorp zich even verontwaardigd als gretig op de moord stort, het is gespreksonderwerp nummer één. De dorpelingen nemen voetstoots aan dat de dader in het nabijgelegen asielzoekerscentrum moet worden gezocht. Tot een grootschalig DNA-onderzoek de waarheid aan het licht brengt. De teleurstelling is groot, want ‘het beest was kleiner dan verwacht.’ Tille is het mikpunt van verachting en spot – een mechanisme dat hij maar al te goed herkent: ‘Al die doorzichtige pogingen om ruimte te scheppen tussen mij en de menselijke soort. Alsof de wanden tussen goed en kwaad dik en ondoordringbaar waren. Alsof er achter die wanden geen echte mensen woonden. Alleen dieren en beesten.’ Daarmee raakt hij aan de essentie van dit boek. Tille klinkt als een redelijke man die denkt in boerenwijsheden, nuchter, hard en aards. Het is een huzarenstukje van Middendorp dat hij je doet vergeten dat je de apologie van een moordenaar aan het lezen bent, die de moord systematisch ‘een ongeluk’ noemt, alsof ook die hem zomaar kwam aangewaaid. Maar de moordenaar blijkt geen beest, hij is gewoon een van ons, en dat stemt ons ongemakkelijk. Middendorp schrijft karig, maar secuur en trefzeker. Achteloos vernuftig is deze roman, met een hoofdpersonage dat nog lang in je hoofd blijft spoken.

Achterblijven in Mariënveen

Underdogs zijn goed vertegenwoordigd op deze shortlist. Ook Tommy Wieringa’s Paul Krüzen is er een. Hij woont in Mariënveen bij de Duitse grens, een typisch grensgebied: een niemandsland waar smokkelaars vrij spel hebben, en waar de wetten van de Randstad met vertraging en verminderde kracht doorsijpelen. Er zijn maar twee soorten mensen in Pauls omgeving: degenen die verlangen naar de buitenwereld en vertrekken, en de achterblijvers. Pauls moeder vertrok toen hij nog een kind was, in het gezelschap van een Rus die met zijn sproeivliegtuigje de Sovjet-Unie was ontvlucht en in het maïsveld tegenover hun huis was gecrasht – een eenmalig moment de gloire voor het dorp. Vanaf dat moment zijn vader en zoon tot elkaar veroordeeld. Paul runt een succesvolle internethandel in militaria en gaat eens per jaar met vakantie naar een exotisch oord, samen met zijn lotgenoot Hedwiges – zijn enige vriend omdat er nu eenmaal niemand anders voorhanden is. Seks en de warmte die hij sinds zijn kinderjaren moet missen zoekt hij in de armen van een prostituee die Rita heet, moeder en hoer tegelijk, en genoemd naar de patrones van de hopeloze gevallen. Wanneer na al die jaren opnieuw een Rus zijn opwachting maakt, als bodyguard van de dorpscrimineel, worden bij Paul oude wraakgevoelens wakker. Even denk je dat dit een Nederlandse western wordt en dat de dreiging die door het hele boek zindert zijn beslag zal krijgen, maar Wieringa laat Paul niet veranderen in een wraakmachine, hij zorgt integendeel voor een eenzaam, droevig slot. Wieringa vertelt dit verhaal over zonderlinge, maar o zo gewone zielen in de soepele volzinnen waarop hij het patent heeft, en grijpt je van meet af aan bij de kraag. Een Wieringa in goede doen, dat is altijd een prijzenkandidaat.

Dansen in Slotermeer

Suzanna Jansen opent Ondanks de zwaartekracht met een origineel beeld: de patatsnijmachine – of wat we in Vlaanderen een frietsnijmachine noemen. Welk soort aardappel je daar ook in stopt, het komt er allemaal hetzelfde uit. Was dat wat ze wilde als achttienjarige: zichzelf conformeren? Of zou ze haar dromen volgen? Jansen koos voor het laatste. Hoewel ze nooit reguliere balletles had gekregen, slaagde ze erin te worden aangenomen aan een balletacademie, waar ze fanatiek haar droom najoeg. Tot een blessure roet in het eten gooide en ze het opgaf. Had ze niet genoeg doorzettingsvermogen? Het was een vraag die haar jarenlang bleef kwellen en die haar de inspiratie leverde voor dit boek. Daarin legt ze haar wedervaren naast dat van twee figuren die against all odds hun droom bleven najagen en kunstenaar werden, en die in zekere zin Jansens leven hebben gekleurd. Cor van Eesteren (1897-1988) was een aannemerszoon die geacht werd het bedrijf van zijn vader over te nemen, maar koppig ‘voor de kunst’ ging. Hij was een bewonderaar van De Stijl, een vriend van Theo van Doesburg, hij kende Mondriaan en Le Corbusier, een talentvolle doorzetter en een harde werker. Toch kwam zijn carrière lange tijd niet van de grond. Maar toegevingen deed hij niet, jaren bleef hij ploeteren tot de doorbraak volgde. Hij was de ontwerper van Slotermeer, de eerste tuinstad in de periferie van Amsterdam; hij stond voor een strakke, functionele stijl, gebouwen vol lucht, licht en ruimte en veel groen. Suzanna Jansen groeide op in zijn droomwijk, maar beleefde die als een culturele woestenij. Het enige lichtpunt was de balletschool van Steffa Wine (1913-1991) – waar ze dan weer niet heen mocht, vanwege te duur. Wine wilde danseres worden in een tijd dat ballet in Nederland niet bestond. Ook zij realiseerde haar droom, om haar carrière gefnuikt te zien vanwege enkele optredens in Duitsland tijdens de oorlog. Toch ging ze tot haar dood koppig door. Jansen verweeft handig haar zoektocht naar deze twee figuren in haar verhaal en verbindt hun levens met haar eigen ervaringen. Had ze danser kunnen worden als ze had doorgezet? Het antwoord komt pas op het eind. Ondanks de zwaartekracht is met vaart geschreven, maar het doet soms gekunsteld aan om twee levensverhalen te combineren van mensen die elkaar nooit hebben ontmoet, met als enige verbinding Jansens jeugd en dansverleden. En dat bovendien in een bestek van amper 250 bladzijden. Jansen heeft wat veel hooi op de vork genomen.

Graven in Alexandrië

Het is een huzarenstukje van Middendorp dat hij je doet vergeten dat je de apologie van een moordenaar aan het lezen bent

‘Hé, kleintje, heb je even?’ roept een Ray-Banbril in een oude Mercedes: zo verloopt de eerste ontmoeting van de Nederlandse essayist Arjen van Veelen met de Vlaamse schrijver Thomas Blondeau in Aantekeningen over het verplaatsen van obelisken. Plaats van de actie is Leiden, Van Veelen een timide eerstejaarsstudent, Blondeau anderhalf jaar ouder, een ambitieuze wijsneus vol branie die grossiert in boekenwijsheden. Het is het begin van een innige vriendschap die vijftien jaar duurt en abrupt ten einde komt met Tomas’ – zonder h in het boek – vroegtijdige dood. Het is moeilijk om een label te plakken op dit boek. Het is een ode aan een bijzondere vriendschap, een monument voor een overleden vriend, en een essayistische zoektocht naar de aard van het geheugen, van rouw en verdriet en hoe je ermee in het reine komt. Met omwegen via Leiden, St Louis, Alexandrië en Roesbrugge, en via mijmeringen over Gilgamesj, Kaváfis, Alexander de Grote, een houten obelisk in Nederland en het zand onder het strand.

Dankzij Van Veelens scherpe observatietalent begrijp je gaandeweg waar Tomas’ die rusteloze gedrevenheid vandaan komt. Ze wordt prachtig gevat door de schedel op zijn bureau, opgegraven achter de tuin van zijn ouders en wellicht afkomstig van een frontsoldaat uit de Eerste Wereldoorlog. Hij lijkt te weten dat hem niet veel tijd van leven gegeven is en hij heeft een oeuvre te bouwen. Het moet vooruitgaan.

Afspraak in Alexandrië. Daar zouden Van Veelen en Blondeau samenkomen om hun oeuvre te schenken aan de bibliotheek. Van Veelen houdt woord. In een stad die hard haar best doet om haar verleden te begraven onder beton gaat hij op zoek naar de jonggestorven veroveraar Alexander. Maar wat hij werkelijk doet, is een web weven van associaties die hem allemaal naar zijn vriend leiden. Alle wegen leiden naar Tomas. Gaandeweg krijgen de beelden die hij gebruikt steeds meer betekenis. Dat alles doet Van Veelen in een heerlijk elegant Nederlands, vol mooie beelden en scherpe observaties. Dat hij een vaardig columnist is, zie je aan het feit dat elk hoofdstuk eindigt in een verrassende of ontroerende pointe. Aantekeningen over het verplaatsen van obelisken is een prachtig bouwwerkje, een papieren gedenknaald voor een vriend.

Rouwen in Google Translate

Het ene moment heb je een moeder, het volgende niet meer. Dat overkwam Peter Verhelst toen zijn vader hem in paniek belde dat zijn moeder stervende was. Toen hij bij haar aankwam, was het te laat. Prompt komt Verhelst terecht in ‘een google translation’ van de werkelijkheid die hij dacht te kennen. In Voor het vergeten probeert hij de versplintering en ontworteling die hij voelt te bezweren in taal en beelden. Hij zoekt troost in schoonheid en kunst, wil de herinnering aan zijn moeder terugvorderen op het verdriet, haar levende gezicht tevoorschijn halen onder het masker van de dood. Dit boek lezen is evengoed een versplinterende, ontregelende ervaring. Op het voorplat staat dat Voor het vergeten een roman is, maar het is veeleer een stroom van associaties en poëtische beelden, die telkens terugkeren en veranderen van betekenis naarmate de context verandert, zoals de lichtinval in de facetten van een kristal. Verhelst speelt met de mythe van Orpheus en Eurydice, met verwijzingen naar Ovidius’ Metamorfosen – de jager Actaeon die in een hert verandert en door zijn honden verslonden wordt omdat hij de godin Diana heeft bespied bij het baden, Daphne die door Apollo wordt achternagezeten en in een laurierboom verandert. Teksten over rouwverwerking haalt Verhelst door google translate. Hermetische bladzijden wisselen af met heldere, ontroerende passages. En evengoed last hij bedenkingen in over kunstenaars als Morandi en Luc Tuymans, over het wit van Kandinsky, of over de Zwitserse schrijver Robert Walser, die een verhaal schreef over een man die stierf in de sneeuw, een lot dat hem tijdens een bergwandeling ook zelf overkwam. Vindt Peter Verhelst uiteindelijk troost in de schoonheid van het beeldrijke taalbouwwerk dat hij optrekt? Ja, maar die kan alleen kortstondig van aard zijn, zoals ook de schoonheid van een smeltend sneeuwkristal onherroepelijk tot verdwijnen is gedoemd.

Sappelen in de F-wijk

Bennie Overveen uit In alle steden leeft in een wereld die beklemmend veel op de onze lijkt. Alleen zijn veel kwalijke tendenzen uit onze tijd er een flink stuk uitvergroot, zoals dat hoort in een dystopie. De plek waar je woont, is er ingegeven door je sociale klasse: in de A-wijk woont de elite, in de G-wijk de absolute have-nots. Het Verenigd Christendom is alomtegenwoordig, het Ministerie van Desintegratie stuurt alle vluchtelingen zonder pardon terug naar afzender, wie geslaagd is in het leven krijgt een staatskaart, wie dat niet is, krijgt amper toegang tot zorg en degelijk onderwijs.

Bennie is niet voor het geluk geboren. Hij komt ter wereld in de F-wijk, hoewel zijn ouders uit de C komen. Zijn vader was journalist, maar de diepgravende stukken die hij schreef, strookten niet meer met de eisen van de digitale wereld. Een poging om te worden toegelaten tot een studie architectuur strandt op de betere connecties van zijn oliedomme vriend Basel. Het geluk lacht Bennie eindelijk toe als hij via een vriend van zijn vader journalist wordt en naar de C-wijk mag verhuizen, een oord waar het netjes is en waar het verticale leven wordt gehuldigd: wonen, werken en sporten in hetzelfde gebouw - tel uit je milieuwinst. Energie is er gerantsoeneerd, de sociale controle zo groot dat iedereen vanzelf in de pas loopt. Bennie houdt het er vijftien jaar vol en verzuipt zijn onrust in alcohol. Tot hij schrijft dat armoede de enige maatschappelijke spiegel is die ertoe doet, ziekte nooit een verantwoordelijkheid kan zijn zolang niet iedereen dezelfde kansen heeft en de juiste keuzes kan maken. Het resultaat: terug naar af, naar de F-wijk, waar hij zich in leven moet zien te houden met sappelbaantjes. De enige lichtpuntjes zijn de dagelijkse gang naar een illegaal drankhol, zijn vriendschap met de louche Matthedeus en zijn amoureuze ontmoetingen met de Roversdochter. Niet dat hij het aan zijn hart laat komen, zoals Voltaires Candide is Bennie een onverbeterlijke optimist, zij het tegen beter weten in: de wanhoop schemert er weleens doorheen. Weverling verrast geregeld met puntige aforismen, maar het idioom waarvan Bennie zich bedient, een ouderwets, gedragen Hollands vermengd met een gekunsteld boeventaaltje, gaat op de duur flink vervelen. In alle steden haalt het niet bij de concurrentie op dit lijstje. Wie met de hoofdprijs naar huis gaat? De wegen van literaire jury’s zijn ondoorgrondelijk, maar ik zet mijn kaarten in op Arjen van Veelen.