Het sanatorium Tombeek lag jaren als een modernistische ruïne op een heuvel bezuiden Brussel. De wind had er vrij spel, meer nog dan in de tijd toen tuberculoselijders er rust en ­goede lucht vonden. Onlangs werd het weer in gebruik genomen, na meer dan dertig jaar leegstand en getouwtrek omtrent de herbestemming.

Begin jaren 30 ontwierpen de architecten Brunfaut dit sanatorium voor de Prévoyance Sociale. Geïnspireerd door de avant-gardearchitecten uit het revolutionaire Rusland ontwierpen ze een gebouw dat zowel qua programma als architectuur het geloof in een betere wereld belichaamde. Die modernistische ideologie is een van de aspecten die verloren ging in de herbestemming van het gebouw tot bejaardenhome.

Het optimisme waarmee de Brunfauts schwung gaven aan de modernistische utopie raakte versmacht door normen en comforteisen. Herbestemming van monumenten, of het nu om kerken of modernistische architectuur gaat, vraagt om visie en moed. In Tombeek lijkt een uitputtingsslag gevoerd, waarbij de meesten veeleer blij zijn dat ze het hebben overleefd.

SVR-architects lijkt in dit modernistisch ­icoongebouw bang voor zijn eigen schaduw

Op het eerste gezicht ziet het gebouw eruit als in 1938. Maar als je goed kijkt, merk je de dichtgemaakte, karakteristieke terrassen en de inspiratieloze achterbouw, een annex om het zorgcentrum rendabel te maken. Binnen ging vooral de vloeiende, ruimtelijke promenade architecturale verloren. De architecten schikten functionele en uiterst ruime kamers en flats in het ­gebouw, maar de vormgeving streeft zo naar neutraliteit, dat ze in een banale hospitaalsfeer sukkelt.

SVR-architects lijkt in dit modernistisch icoongebouw bang voor zijn eigen schaduw. De trappenhallen kregen braaf hun oorspronkelijke polychromie terug, maar de leefruimtes, waar de mensen verblijven en nood hebben aan warmte en herkenbaarheid, gaan ten onder aan monotonie. Terwijl in het gelijkaardige, gerestaureerde sanatorium van Paimio van de Finse architect Alvar Aalto het optimisme en het gezonde leven van de muren spatten, slaat Tombeek je met sufheid.

Tombeek is geen modelbejaarden­home, evenmin een modelrestauratie. Eigenlijk kan heel het renovatieproject niet goed weg met het verleden. De Braziliaanse architecte Lina Bo Bardi wees er al op dat het verleden an sich niet bestaat, maar dat wat vandaag nog bestaat en nog niet dood is, het historische heden is. Met dat ‘historische heden’ loopt het in Tombeek mis. Je komt er niet met zomaar gevels, trappen of balkons te restaureren. Er moet rekening gehouden worden met de unieke vloeiende ruimtelijkheid én het utopisch maatschappelijk model, met sociale voorzienigheid als hoogste goed.

Het gebouw is gered maar niet zijn spirit. Tombeek lijkt een hoogbejaarde, die kunstmatig in leven gehouden is bij gebrek aan een spirituele visie op leven en dood. Ooit komt er een dag dat ­deze renovatiearchitectuur opnieuw moet worden gerenoveerd. Dan kan het sanatorium, dat als een zeilboot dreef op de kracht van de natuur, met meer moed, geloof en visie zijn ware aard én historisch heden terugvinden.