Wat heeft een mens zoal nodig? Wat de biologische basisbehoeften betreft, kunnen we kort zijn: voedsel, water, onderdak. Maar voor het overige is het nattevingerwerk. Heb je een tv-toestel nodig? Of een universitair diploma? En wat met de iPad? We kunnen ons mateloos ergeren aan wat andere mensen denken nodig te hebben. Zeker als ze beter in de slappe was zitten dan wij. (‘We hebben die aanbouw voor het kindermeisje nu eenmaal nodig', hoorde ik een vriend de aankoop van zijn nieuwe huis onlangs verantwoorden.) Het concept ‘behoefte' lijkt wel een alibi geworden voor genotzucht of wispelturigheid. ‘Een behoefte is niet meer dan een verlangen waarvoor je niet wilt betalen', merkte een econoom schamper op. Wellicht dacht hij daarbij in de eerste plaats aan mensen die welvaart claimen.
Ooit was het allemaal een pak eenvoudiger. De victoriaanse econoom Alfred Marshall berekende dat een ‘denkende man' zijn behoeften kon bevredigen met, pakweg, 500 pond (640 euro) per jaar. Dat cijfer gold toen algemeen als de norm. In de snobistische voorbereidingsschool van George Orwell – in de tijd van koning Edward – was 4.000 pond (5.100 euro) per jaar de magische som die je nodig had om jezelf te mogen rekenen ‘tot de echte toplaag van de maatschappij, tot de mensen die in landhuizen wonen'. Maar de financiële slagkracht en stabiele klasseverwachtingen schiepen een pseudorealiteit. Bezit verwerven groeide uit tot een proces met een eindpunt, of met meerdere eindpunten die verschillende welvaartsniveaus markeerden. Zodra je het vooropgestelde cijfer haalde, had je het gemaakt. Dan had je genoeg om als een gentleman te gaan leven, luidde het.
Dat denkpatroon is al eeuwenoud. De klassieke filosofen wezen hun tijdgenoten op hun echte behoeften. Zo probeerden ze hen van hun onverzadigbaarheid af te helpen. ‘Als je een tuin en een bibliotheek hebt', schreef Cicero ooit, ‘zijn al je behoeften ingelost.'
Cicero's devies was evenwel niet zo bescheiden als het klinkt. Zijn ‘tuin' was veeleer een klein landgoed dat door slaven werd onderhouden en bewerkt. Andere filosofen legden de lat lager, maar allemaal waren ze het erover eens: mensen hebben wel degelijk behoeften, en ware wijsheid bestaat erin niet harder te werken dan nodig om aan die behoeften te voldoen. Wie voorbij dat punt materiële rijkdom bleef verzamelen, moest wel gek zijn.
Reclame voor ontevredenheid
In onze maatschappij maken het goede leven en de bijbehorende behoeften geen onderwerp meer uit van het publieke debat. Daarmee staat niks de tomeloze uitbreiding van onze begeerte nog in de weg. De natuurlijke en ingebouwde rem op de verwerving van bezit is weggevallen. ‘Wat de buren hebben' is de voortdurend opschuivende norm geworden. (Ik wil jouw Fiat, jij wilt zijn Porsche, en zo gaat dat eindeloos door.) Die dynamiek wordt nog versterkt door de reclame, die weleens treffend wordt omschreven als ‘de georganiseerde schepping van ontevredenheid'. Maar sowieso zouden we onderhevig zijn aan die dynamiek. Wat is immers het alternatief voor de competitieve escalatie van de hebzucht als we niet langer kunnen terugvallen op een gedeeld begrip van het menselijke goed?
How much is enough, het boek dat ik samen met mijn vader Robert heb geschreven, is een poging om het idee van het goede leven te redden van het snobisme dat het maar al te vaak heeft misvormd. In ons boek bakenen we een set ‘basisgoederen' af die samen het menselijk geluk bewerkstelligen, zoals gezondheid, vrije tijd, respect en vriendschap. Als je daarover beschikt, heb je ‘genoeg', en als je ze ontbeert, ben je arm. Zo willen we de mensen in de eerste plaats herinneren aan wat werkelijk van tel is in het leven. Tegelijkertijd richten we ons ook tot de overheden. We roepen ze op om een kader te scheppen waarin mensen een eenvoudiger, minder op verwerving gericht leven kunnen leiden. Op dat vlak is er een belangrijke rol weggelegd voor de staat. Die moet het ons makkelijker maken een goed leven te leiden. Maar wat we daarmee doen, hangt natuurlijk van onszelf af.
Dat zijn erg onmodieuze ideeën. De traditionele wijsheid wil dat elk individu, met zijn eigen smaak en overtuigingen, zelf bepaalt wat voor hem een goed leven is. De ene levensstijl is niet beter dan de andere, zolang ze maar aan niemand wordt opgedrongen. Wie iemand een levensstijl ontzegt, maakt zich schuldig aan de hoofdzonde van het ‘paternalisme'. Dat ideeëngoed heeft de respectabele meningen, zowel van links als van rechts, mee gedefinieerd. Het is bijzonder goed verankerd in de economie, waar het een heus dogma is geworden. ‘In de hele economie is er niks wat een individu zo vlug als onbekwaam brandmerkt', schreef de Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith, ‘als de neiging om kanttekeningen te plaatsen bij het verlangen naar meer voedsel en de lichtzinnigheid van de begeerte naar een auto met meer snufjes.'
Downsizen
In het licht van de morele onzekerheid, werpen economen op, moet de staat zich strikt neutraal opstellen. Maar helaas is die neutraliteit een mythe. Een staat die zich ‘neutraal' opstelt tegenover het verlangen naar meer voedsel en de begeerte naar een auto met meer snufjes, schrijft zich alleen maar in in de logica van de onverzadigbaarheid. Dat soort staat geeft het initiatief in handen van de businessklasse, die steeds maar nieuwe begeertes wil creëren. In een kapitalistische maatschappij staat het elk individu natuurlijk vrij om ‘uit het systeem te stappen' of te ‘downsizen', en dat doen sommige mensen ook. Maar ze weten het systeem tegen zich. Wie graag minder uren wil werken, wacht een lange zoektocht naar een werkgever die hem in dienst wil nemen (ondernemingen zijn namelijk altijd goedkoper af met voltijds personeel dan met een legertje deeltijdwerkers). Bovendien voeren ook de groeiende werkonzekerheid en ongelijkheid de druk op om ons van een houvast, hoe bescheiden ook, op de consumptieladder te verzekeren. Elk individu kiest zelf hoe hij zijn tijd verdeelt tussen werk en ontspanning, maar dat gebeurt wel binnen een systeem dat de ononderbroken verwerving van nutteloze producten tot hoogste goed verheft.
Op dat moment moet de staat het masker van de neutraliteit afleggen en zich uitspreken voor het goede leven. Want wat hebben mensen uiteindelijk nodig? Het antwoord op die vraag ligt voor het grijpen. Een mens heeft een gezond lichaam en een bevrijde geest nodig.
Hij heeft behoefte aan liefde, veiligheid om te plannen en te vernieuwen, een privéruimte waarin hij ‘zichzelf kan zijn', en tijd om de dingen te doen waar hij zelf voor kiest, dingen waartoe hij niet wordt gedwongen. Hij kan best zonder sushidoosjes en voorgewassen slabladeren. Een economisch stelsel dat is gericht op de productie van prullaria en gadgets drijft ons weg van het goede leven in plaats van ons ernaartoe te leiden.
