Op woensdag 27 juli 2011, vijf dagen na de hallucinante moordpartij van Anders Breivik op het Noorse eiland Utoya, kregen vrijmetselaars in alle hoeken van de wereld een korte maar krachtige e-mail van de Grootmeester van de Grootloge van Noorwegen. Ook de duizenden Vlaamse broeders en zusters vonden het bericht, dat tot dusver nergens anders uitlekte, in een Nederlandse vertaling in hun inbox.
Die mail luidde als volgt: 'Wij Vrijmetselaars zijn door deze vreselijke misdaden in het regeringskwartier en op het eiland Utoya ten zeerste geschokt, benadrukt Ivar A. Skar, Grootmeester van de Noorse Vrijmetselarij. Wij betreuren de vele doden en betuigen ons medeleven aan de familie, vrienden en kennissen van de slachtoffers van deze moordaanslag. In de mediaberichten wordt vermeld dat de verdachte lid zou zijn van een Noorse Vrijmetselaarsloge. Hieromtrent delen wij u mede dat deze laffe massamoordenaar onmiddellijk uit deze Loge gesloten werd. De Vrijmetselarij steunt op christelijke en humanistische waarden. Wie bij ons lid wil worden, moet de bevordering van de naastenliefde, de vrede en het welzijn van de mensen voorstaan en ertoe bijdragen. Politie en Justitie zullen van ons alle medewerking krijgen die zij nodig hebben voor de opheldering van deze massamoord en voor de veroordeling van de dader.'
Een morele vereniging
Als vrijmetselaar wordt men geacht aan de ruwe steen te kappen, lees: aan zichzelf te werken, te streven naar rechtschapenheid. 'Máár', zal elke vrijmetselaar daar onmiddellijk, niet geheel onvoorspelbaar, aan toevoegen, 'wij zijn mensen. En waar mensen zijn, wordt gemenst.'
Toch heersen er officiële spelregels. Vrijmetselaars hebben zelfs een eigen rechtspraak. 'Wie wordt veroordeeld door een correctionele rechtbank, krijgt sowieso ook een maçonniek proces', legt een Gentse broeder uit. 'Dat betekent niet dat iedereen die in de buitenwereld veroordeeld is, ook door ons zal worden veroordeeld. Het is niet omdat iemand een laakbare daad heeft gesteld, dat hij geen eerbaar man meer is.'
Over een losgeslagen gek zoals Breivik, die lid had kunnen zijn van élke vereniging, hoeft natuurlijk niet gediscussieerd te worden. Ook wie zijn vrouw vermoordt, zoals voormalig VUB-rector Jean Renneboog begin de jaren negentig, wordt normaal gesproken uit de loge gezet. 'En mocht ik ooit veroordeeld worden voor fraude of corruptie, zou ik mijn broeders en zusters niet meer onder ogen kunnen komen', zegt een vrijmetselaar die wegens zijn prominente positie toch liever anoniem blijft. 'Wij zijn nu eenmaal een morele vereniging.'
Wie in opspraak komt met bewezen malversaties, hoeft niet noodzakelijk volledig te worden verstoten uit de vrijmetselarij. Soms verhuist zo iemand gewoon van werkplaats - zo gebeurde het volgens een ingewijde met Antwerps stadssecretaris Fred Nolf na het Visaschandaal.
'In Frankrijk is de vrijmetselarij het laatste jaar geregeld in opspraak gekomen', zegt VUB-historicus Jimmy Koppen. 'Het gaat dan vooral om de erg snel groeiende reguliere Grande Loge Nationale Française. Er komen veel nieuwe leden bij met veel geld, waarvoor nieuwe tempels en ontmoetingsruimten moeten worden aangeschaft. Bovendien profileert de Grootmeester er zich uitgesproken politiek. Dat wakkert de schandaalsfeer aan. In België ligt de zaak anders, al raken vrijmetselaars hier ook weleens in schandalen verwikkeld. Denk maar aan Agusta, of aan de zaak van de huisvestingsmaatschappij in Charleroi: daarbij waren telkens enkele socialistische broeders betrokken.'
Verveeld met Hasselt
In Vlaanderen zijn de spots momenteel gericht op Hasselt. De vriendjespolitiek en bijbehorende pesterijen in politiezone Hazodi werden vorig jaar in een Panoramareportage blootgelegd. De hoofdrolspelers - van oud-gouverneur Steve Stevaert tot politiechef Michel Beckers - zijn allemaal logebroeders. Het harde bewijs daarvan werd geleverd in De Morgen, waar de ledenlijst van de bewuste werkplaats werd gepubliceerd. Tot groot ongenoegen van de Limburgse broeders: 'De laatste keer dat een ledenlijst in de krant terechtkwam, was in de jaren dertig van de vorige eeuw. Met alle gevolgen van dien.' Een verwijzing naar de vervolging door de nazi's - die geloofden dat vrijmetselaars deel uitmaakten van het grote wereldcomplot.
'Ook ik heb een groot probleem met de publicatie van die lijst', zegt Jozef Asselbergh, grootmeester van het Grootoosten van België. 'Een journalist is overigens nog altijd geen rechter, ook al denken sommigen van wel.'
Toch zijn er ook vrijmetselaars die de wenkbrauwen fronsen bij al die Hasseltse verhalen, en die er zeer verveeld mee zitten dat de vrijmetselarij op deze manier wéér maar eens negatief in het nieuws komt. Op de website van de Kempense werkplaats Diogenes staat nadrukkelijk dat zij met die 'onfrisse praktijken' niets te maken hebben.
Asselbergh verwijst de hardnekkige verhalen over complotten in de loge naar het rijk der fabelen. 'Wij hebben geen certificaat van perfectie. Maar de loge dient niet om aan vriendjespolitiek te doen. De meeste vrijmetselaars zijn zich daar goed van bewust. Wij zijn geen meningengezelschap, maar een waardengezelschap.'
'Stevaert is sowieso iemand die graag vertrouwelingen rond zich verzamelt', zegt een andere ingewijde. 'Dat heeft niets met de vrijmetselarij te maken. Hij deed dat al voor hij bij de loge was. Dat is nog maar een dikke tien jaar geleden. Al heb ik hem onlangs wel gebeld. Om hem te zeggen dat ik het misschien niet altijd eens ben met hem, maar dat hij ondanks alles altijd mijn broeder blijft.'
