Sinds de jaren 1970 volgden de staatsgrepen zich in Oeganda gewelddadig op. Na een militaire actie werd Museveni in 1986 president. Er kwam stabiliteit in het land, dat economisch heropleefde in de jaren 1990. Maar in het noorden bleef de oorlog om het politieke bestuur van Oeganda verder duren tot 2006. Onder het Lord’s Resistance Army (LRA) van Joseph Kony werden dorpen werden geplunderd, mensen mishandeld en kindsoldaten geronseld.

Kilometers onherbergzame bush strekken zich uit langs weerszijden van de weg. Het gebied is langzaam aan het herstellen en heropbouwen. De bewaakte kampen waarin inwoners jarenlang `s nachts bescherming zochten zijn opgeruimd. Wat dat herstellen en opbouwen betekent voor de plaatselijke dovengemeenschap proberen we te begrijpen in een open overleg in Gulu.

De lokale dovengemeenschap over verleden en toekomst

Dove volwassenen leggen de vinger op de wonden: ‘Voordien was onze economie goed. Nu is alles duur geworden: voeding, transport.’ De twee scholen waar dove leerlingen terecht kunnen zijn voor veel gezinnen niet betaalbaar en de onderwijskwaliteit is problematisch. In de oorlogsperiode verloor de gemeenschap het land voor de bouw van een dovenschool.

Geen of beperkte scholing, in combinatie met het stigma van doofheid, geeft hoge werkloosheid. Ontwikkelingsprojecten werden vroegtijdig afgebroken of waren te kort om duurzaam te kunnen zijn. Toch is het kunnen proeven ervan genoeg om dromen levend te houden: ‘Ik zou graag mijn opleiding verder zetten en werken als gebarentaallesgever.’ ‘Eigenlijk zou ik willen lesgeven aan dove kinderen.’

Het gevoel van verlatenheid en van jarenlang afgesneden te zijn geweest van de rest van het land, weegt zwaar: “Oegandezen waren bang naar Gulu te komen. Want Kony was hier.” Toen er internationale fondsen kwamen voor ondersteuning van gezondheidszorg, armoedebestrijding, en onderwijs, bereikten ze het noorden niet door corruptie van de overheid.

Met het terugstorten van de fondsen verdween kwetsbare hoop voor de toekomst. De teleurstelling in de overheid is groot. Internationale NGOs zijn de laatste jaren teruggekeerd naar de regio, maar de schaduw van het nationale corruptieverhaal blijft hangen. De dovengemeenschap vindt moeilijk toegang en langdurige structurele projecten zijn er nog niet geweest.

Doven sterven door communicatiebarrières in de gezondheidszorg

De armoede heeft gevolgen voor de toegankelijkheid van medische zorg: ‘Doven in dorpen kunnen geen vervoer en medicijnen betalen voor behandeling voor malaria.’ Er zijn amper gekwalificeerde tolken in de regio; patiënten kunnen geen tolk betalen. Initiaties Oegandese Gebarentaal voor medisch personeel zijn goedbedoeld, maar onvoldoende: ‘Er moet dringend iets gebeuren. Doven sterven door communicatiebarrières.’

Oorlog en ziektes gaan niet zelden samen. Dove leiders zijn bezorgd over het aantal sterfgevallen door AIDS en over de grote verspreiding van het HIV virus onder jongeren. Informatie rond HIV/AIDS in Oegandese Gebarentaal bereikte de gemeenschap pas in de tweede helft van de jaren 2000.

Groepsdruk, uitgaan, alcoholgebruik en gebrek aan een toekomstperspectief zijn een gevaarlijke cocktail. Tienerzwangerschappen en misbruik nemen toe. Hoewel er korte sensibiliseringsprojecten zijn geweest, ontbreekt structurele gemeenschapszorg in Oegandese Gebarentaal. Ziekenhuizen verstrekken aidsremmers, maar de medische zorg is niet of beperkt toegankelijk.

Een koppeling van medische expertise aan de organisatie van de dovengemeenschap, informatie en dienstverlening in Oegandese Gebarentaal, counseling voor en na het testen, het opvolgen van medicatie, enz. kunnen de toekomst verzekeren van de volgende generatie. Oeganda heeft veel ervaring en expertise in huis. Hopelijk kunnen ook de nodige middelen worden gevonden.

En God schiep horende mensen en dove mensen

De gemeenschap probeert te doen wat binnen de mogelijkheden ligt. Een van die kanalen is de kerk, geleid door twee dove pastors in de gebouwen van de District Disability Union. Met enige nederigheid neem ik op zondagochtend plaats op een van de voorbehouden stoelen vooraan. Op welke manier kan God aanwezig blijven voor mensen die twintig jaar oorlog achter de rug hebben?

God slaapt nooit en de tijd van God is anders dan die van de mens. Ik vind het moeilijk te begrijpen. Faith. Geloof en vertrouwen. Begrippen waarvan we in onze rationele samenleving een beetje vervreemd zijn geraakt. De vreugde waarmee de liederen worden ‘gezonden’ in gebarentaal en de dankbaarheid die mensen uiten aan God om hen door het leven te helpen leren me dat mijn twijfel misplaatst is.

De dienst staat in het teken van het scheppingsverhaal, dat creatief wordt geïnterpreteerd op maat van het publiek. God schiep de vogels, de bomen, de vissen, man en vrouw. God schiep ook dove en horende mensen. Er is dus geen reden om bedroefd te zijn. God heeft ons het leven gegeven, gebarentaal, en dove vrienden die we kunnen opzoeken.

De pastor herinnert aan de cyclus van geboren worden, opgroeien, volwassen worden, een gezin stichten, oud worden en sterven. Eerder dan jong te sterven, vraagt hij om zorg te dragen voor het leven. In de eigen gemeenschap de impact van AIDS benoemen vanaf de preekstoel is moeilijk.

HIV/AIDS en bruggen tussen geloof en geneeskunde

Mijn collega, die als gast de eer krijgt om te preken, benoemt wel. Hij spreekt over veranderende tijden, over de wijsheid die God aan mensen geeft om medicijnen zoals aidsremmers te maken. Over hoe we als mensen voortdurend blijven leren. Fouten maken, op het verkeerde pad belanden, maar telkens weer de kans krijgen om te leren. Over de verantwoordelijkheid die we daarin ook zelf hebben.

Zware thema’s, maar ze worden licht gebracht in dramavorm en het publiek volgt met de glimlach. Het scheppingsverhaal, de boom van goed en kwaad en de dag des oordeels doen vragen rijzen. Waar de dood zo dicht aanwezig is, is het belangrijk om te weten wat er gebeurt met de geest en het lichaam na de dood en vooral, om te weten of God toch genade zal kennen.

Het antwoord komt direct, met medeleven en geruststellend: ‘We mogen tijdens ons leven lichamelijk lijden onder armoede, ziekte, AIDS, maar onze ziel kan niet ziek worden. Dat is het domein van God. God houdt evenveel van alle mensen. Onze ziel leeft verder.’

Het spreken rond HIV/AIDS in spirituele termen is niet gemakkelijk te plaatsen voor buitenstaanders. De Oegandese dokter en theoloog Peter Okaalet, die van in de beginjaren was betrokken bij TASO, een Oegandese NGO rond AIDSbestrijding, beschrijft Bridge builder. Uniting Faith and Science Towards an AIDS-free Generation de moeilijke weg die is afgelegd om bruggen te slaan tussen geloof en geneeskunde.

Als jonge arts stond hij in de jaren 1980 machteloos toen de AIDS-epidemie zoveel slachtoffers maakte. Aidsremmers waren nog niet beschikbaar. Hij kreeg van een stervende vriend de vraag of hij toch echt niets anders kon doen om te helpen. AIDS werd en wordt nog steeds geassocieerd met ‘zonde’. Een bijbelverhaal over het hernieuwde leven van de ziel bracht rust op het sterfbed.

Voor hij stierf, raadde de man de dokter aan om theologie te studeren, zodat hij niet alleen fysische, maar ook spirituele zorg zou kunnen bieden aan zijn patiënten. De arts begreep dat het nodig was om kerken mee aan boord te krijgen om het taboe rond seksualiteit en HIV/AIDS te kunnen doorbreken en werkte mee aan sensibiliseringsprogramma’s en opleidingen.

Zover zitten we nog niet in de Oegandese dove kerken. Ook anno 2013 blijft het moeilijk: de bijbel zegt niets over condooms. Trainingen met medisch correcte en spiritueel voldoening gevende antwoorden komen hieraan tegemoet. De preek van mijn collega en de lokale openheid is hoopgevend. Bruggen slaan kan ook hier een van de sleutels zijn voor de toekomst.

Als ik afscheid neem, krijg ik de vraag of ik toch nog terugkom: ‘Niet bang zijn. Kony is weg. Het is vrede nu.’