Dante ‘Tex’ Gill baatte in de jaren zeventig in Pitssburgh een keten van massagesalons uit. In werkelijkheid waren de salons een dekmantel voor prostitutie en was Gill een van de spilfiguren van de lokale onderwereld. Gill belandde uiteindelijk in de cel voor belastingontduiking. Regisseur Rupert Sanders, die het opmerkelijke levensverhaal van Gill zal verfilmen, castte Scarlett Johansson in de hoofdrol.

En dat is genoeg om een relletje te veroorzaken, want klein detail: Gill werd geboren als vrouw, maar voelde zich man. Verschillende stemmen uit de transgendergemeenschap vinden het niet kunnen dat Johansson als cisvrouw (waarbij je biologische geslacht hetzelfde is als je gender) de rol van een transman vertolkt. ‘Transgenders verdienen het om zelf hun verhaal te vertellen’, zegt de genderfluïde Yas Necati in The Independent. ‘Dat cismannen en -vrouwen zo’n rol als een ‘interessante acteeropportuniteit’ zien en dan alle lof krijgen voor de manier waarop ze de strijd, de angst, de verkrachting of de moord van een transgender vertolken, vind ik beledigend.’ – daarmee ook verwijzend naar Hilary Swank die een verkrachte transman in Boys don’t cry speelde. The Verge ergert zich niet alleen aan het feit dat een cisvrouw een transman speelt, maar ook dat de filmstudio niet eens doorhad dat Gill zich als ‘hij’ liet aanspreken.

De kritiek komt nog geen jaar nadat Johansson al de volle laag kreeg omdat ze in de scifiprent Ghost in the shell – ook al een film van Rupert Sanders- als blanke vrouw een iconisch Aziatisch personage speelde. Critici noemden het een vorm van whitewashing, waarbij blanke acteurs de rollen van mensen met een andere etnische achtergrond inpalmen.

Grotere gevoeligheid

Scarlett Johansson verdedigt zich door te verwijzen naar andere acteurs die in het verleden applaus kregen voor de transgenderrollen die ze speelden. ‘Zeg hen dat ze zich voor commentaar wenden tot de woordvoerders van Jeffrey Tambor, Jared Leto en Felicity Huffman’, liet ze via haar woordvoerder weten.

Huffman speelde als cisvrouw een transgender in Transamerica, wat haar een Oscarnominatie opleverde. Leto vertolkte in Dallas Buyers Club Rayon, een transgendervrouw met aids en wist zijn Oscarnominatie ook te verzilveren. Maar Leto werd ook uitgejouwd op een filmfestival door transgenderactivisten, omdat de rol niet ging naar een transgendervrouw. Diezelfde verwijten hoorde je ook over de tv-reeks Transparent, waarin cisman Jeffrey Tambor gecast werd als Mort, een man die op middelbare leeftijd de transitie naar vrouw wil maken.

De relletjes van de laatste jaren, het ene al wat meer opgeblazen dan het andere, tonen in ieder geval aan dat er een grotere gevoeligheid is over genderidentiteit en representativiteit in films en tv-reeksen. Toen werd aangekondigd dat Eddie Redmayne de hoofdrol kreeg in The Danish Girl, kwam er ook al protest uit de transgendergemeenschap. Redmayne speelt er de Deense kunstenares Lili, de eerste bekende transgender in die een geslachtsveranderende operatie onderging. Veel critici zwegen toen ze uiteindelijk Redmaynes fantastische vertolking zagen. Als een cisgenderacteur weg blijft van stereotiepen, wordt de kritiek al veel minder fel.

Inlevingsvermogen

De ophef over Johansson als transman roept in ieder geval pertinente vragen op, waar film en tv mee blijven worstelen. Moet een acteur dan samenvallen met zijn personage als het gaat over geaardheid en gender? En breder: moet elke minderheid vertegenwoordigd worden door zijn eigen gemeenschap? Of is dat doorgeslagen politiek correct denken en moet je ervan uitgaan dat een goed acteur zich kan inleven in gelijk welk personage?

Een interessante, genuanceerde stem in het debat is transvrouw Alexandra Billings, die in 2005 als eerste transgender een transgenderrol op tv speelde en in Transparent Morts mentor Davina vertolkt. Zij maakte zich in een opiniestuk in The Huffington Post ooit boos omdat Leto zich bij de uitreiking van de Golden Globes te veel wou distantiëren van zijn personage in Dallas Buyer’s Club en de transgendergemeenschap niet bedankte. ‘Mijn punt is dat Jared Leto, en dat geldt voor iedereen die niet trans is, niet voor ons spreekt en ons niet erkent. Dat mag niet gebeuren’, zegt ze in The Guardian.

Billings heeft zelf cisgenderrollen op haar cv en heeft er principieel geen problemen mee dat mensen van buiten de transgendergemeenschap transgenders spelen. Ze ziet een groot verschil tussen Leto en Tambor. ‘Het verschil met Jeffrey Tambor is’, zei ze in The Guardian in 2014. ‘dat hij die rol speelt met veel empathie en met een groot bewustzijn van waar het om draait en wie hij vertegenwoordigt.’

Dat klinkt nu wel wrang: Tambor werd immers begin dit jaar uit de reeks gezet nadat hij ervan beschuldigd werd dat hij verschillende transgenderactrices seksueel had lastiggevallen. Maar haar punt blijft overeind: doe het met zorg en tact en je komt al een heel eind.

Uit het trackrecord van Johansson spreekt een inlevingsvermogen dat het beste doet vermoeden: ze speelde al met verve een op seks beluste alien in Under the skin (niet echt een personage waarvoor je meteen aanknopingspunten in de echte wereld hebt) en een computer in Her.

Tegelijk kun je ook niet om de vaststelling dat er nu eenmaal niet zoveel transgenderacteurs zijn - en dan is er nog de vraag of die weinige transgenderacteurs dan altijd zin hebben in een rol waarin hun trans-zijn expliciet gethematiseerd wordt. Geen enkele transgenderacteur heeft de bekendheid van een A-lister als Scarlett Johansson, zelfs Orange is the new black-actrice Laverne Cox niet, die als eerste transgender genomineerd werd voor een Emmy. Met een grote naam lok je nu eenmaal meer volk naar de zalen. Een publiekslieveling als Johansson kan helpen om transgenders bij het brede publiek te normaliseren. Maar veel hangt dus af van hoe de scenaristen van Rub & tug en Johansson zelf de rol zullen invullen.