Zenuwachtig wordt Jean-Claude Juncker niet makkelijk, maar in februari 2015 zijn de onweerswolken aan de hemel toch bijzonder donker. In Griekenland heeft Alexis Tsipras net de verkiezingen gewonnen. De kopman van Syriza plant een gevecht met de Europese instellingen, hij wil een einde ­maken aan de besparingsmaatregelen die de democratie in zijn land op losse schroeven zetten. Minstens even alarmerend zijn de signalen die ze op de dertiende verdieping van het Berlaymont-gebouw, waar de voorzitter van de Europese Commissie zijn bureau heeft, opvangen uit Duitsland. Binnen de CDU van Angela Merkel zijn er steeds meer mensen die Griekenland desnoods uit de eurozone willen knikkeren. Dat Grexit-kamp wordt bovendien aangevoerd door de machtige minister van Financiën Wolfgang Schäuble.

En dus belegt Juncker in Brussel een discrete ontmoeting met Angela Merkel. Hij wil weten hoe hard de bondskanselier het wil spelen. Dat was, zeggen ze nu op het kabinet van de Commissievoorzitter, een uiterst belangrijk gesprek. In de daaropvolgende maanden gaat het er immers steeds ruwer aan toe. Vanuit Athene schiet men met scherp op de Duitse ‘bezetter’. In de CDU-fractie hebben velen het gehad met de Grieken. Uiteindelijk legt Schäuble zelfs een echt Grexit-plan op tafel. En toch kan Juncker er al die tijd redelijk gerust op blijven, omdat hij niet vergeet wat Merkel hem in februari heeft verzekerd: een Grieks vertrek uit de eurozone is voor de kanselier geen optie. De Commissievoorzitter weet hoe hij de Duitse dreigementen moet interpreteren: als noise. Storend, maar niet écht gevaarlijk.

Juncker vergist zich niet. In de ultieme onderhandelingsnacht geeft Merkel haar goedkeuring aan een derde reddingspakket. Niet alleen Tsipras wordt tegen de muur gespijkerd, ook Schäuble moet buigen. Dat zegt iets over de betrouwbaarheid van Angela Merkel: een woord is een woord. Het illustreert ook hoe ze het laatste decennium is uitgegroeid tot de machtigste politica van het continent. Als zij iets niet ziet zitten, dan gebeurt het ook niet.

De tent is krakkemikkig en de coverband derderangs. In tegenstelling tot Obama of Macron gruwt Merkel van grote podia en bombast

‘Op Juncker na draait niemand zo lang mee aan de Europese top als Merkel’, zegt Martin Selmayr. De Duitse kabinetschef van de Commissievoorzitter wordt wegens zijn tentakels en directe stijl ook wel eens het Monster van de Berlaymont genoemd. Maar over Merkel praat Selmayr met veel respect. ‘Na de financiële en de migratiecrisis beschikt ze over tonnen ervaring. Dat verklaart, meer dan haar functie, waarom ze zo machtig is geworden. Merkel is ook altijd extreem goed voorbereid. Veel regerings­leiders hebben twee of drie dossiers ingestudeerd – de dingen die ze er voor hun land absoluut door willen krijgen. Merkel heeft álle dossiers in de vingers. Ze weet van elke collega wat hij wil. Juncker kijkt echt uit naar zijn werklunches met de kanselier. Dan wordt er soms vier uur lang op hoog niveau gediscussieerd.’

De straffende blik

Bergisch Gladbach, een voorstadje van Keulen. De CDU heeft verzamelen geblazen op de Konrad-Adenauer-Platz. Er zijn een paar honderd mensen opgedaagd voor de hoofdact, maar Angela Merkel heeft geen enkele ambitie om de slaapverwekkende campagne onder stoom te brengen. Ze belooft een verhoging van de kinderbijslag. Ze zegt dat de belastingen voor de laagste en middelste inkomens verlaagd worden. En ze hupt, bij elke onderwerp dat passeert, van links naar rechts en weer terug. Merkel dankt de Duitsers die zich twee jaar geleden zo hard hebben ingezet voor de vluchtelingen. Waarna ze ook benadrukt dat nog veel mensen zullen worden teruggestuurd. Ze zegt dat de auto-industrie, met al dat dieselgefoefel, het vertrouwen ernstig beschaamd heeft. Maar als daar nu al te strenge conclusies aan verbonden worden, dreigen de 800.000 werknemers het slachtoffer te worden.

Het is een afgrondelijk saaie speech waar ieder zijn waarheid in kan terugvinden. Maar er is wel over nagedacht. De afwezigheid van dure woorden, oneliners en andere witzen onderstreept haar bescheidenheid. De tent is krakkemikkig en de coverband derderangs. In tegenstelling tot Obama of Macron gruwt Merkel van grote podia en bombast. In Bergisch Gladbach toont ze dat ze geen volgspot nodig heeft om op te vallen op CDU-bijeenkomsten: als het Duitse volkslied aan het eind wordt gezongen, weet ze zich omringd door tien grijze partijgenoten in een donker maatpak. En voorlopig werkt Merkels recept nog altijd. In de peilingen torent de CDU – twaalf jaar na haar start als kanselier – ongeveer 15 procent ­boven de concurrentie uit.

Begin dit jaar zag het er nochtans benard uit. Nadat de socialisten hun Kanzlerkandidat naar voren hadden geschoven, schoot de SPD naar boven. Martin Schulz sierde de cover van elk week- en maandblad. In de peilingen wipte hij zelfs even over Merkel. In haar partij vonden nogal wat mensen dat de CDU eindelijk maar eens voor het offensief moest kiezen. Wolfgang Schäuble – hij weer – gaf het goede voorbeeld: hij vergeleek Schulz met Donald Trump. En Merkel? Die deed… helemaal niets.

‘In volle Schulz-hype heb ik een uur met haar samengezeten’, herinnert Elmar Brok zich. Brok is de nestor van de Europese fractie van de CDU, hij zetelt al 37 jaar in Brussel en Straatsburg. ‘Ze heeft toen geen half zinnetje vuil gemaakt aan de SPD. Iedereen speculeerde over een koerswijziging, maar zij bleef kalm. Volgens mij is die afkeer van hectiek een van de zaken die mensen zo bewonderen aan haar. (grijnst) Ze speelt met die mannelijke dadendrang om zich heen. Wij zijn allemaal een beetje pompeus. Wij laten ons sneller gaan. Merkel bewaart altijd de controle. Als haar iets niet zint, krijg je de straffende blik van de lady. Meer niet.’

Een neoliberale les

Merkel heeft geleerd uit haar verleden. In 2005 voerde ze wel een uitgesproken campagne. Toen liep het bijna mis tegen zittend SPD-kanselier Gerhard Schröder. Een paar maanden voor de verkiezingen had de CDU nog een voorsprong van bijna twintig procent. Tot ze liet weten dat de onbekende rechtsgeleerde Paul Kirchhof de minister van Financiën zou worden. Het wit konijn pleitte fluks voor een flat tax van 25 procent. Het gaf Schröder, wiens sociale flank na de hervorming van de arbeidsmarkt helemaal open lag, de kans om alsnog te waarschuwen voor het ‘neoliberale’ gevaar. Week na week liep hij in op Merkel.

‘Ze speelt met al die mannelijke dadendrang om zich heen. Wij zijn allemaal een beetje pompeus. Merkel bewaart altijd de controle’

‘En zo werd het uiteindelijk nog erg nipt’, herinnert Edmund Stoiber zich. Stoiber is de voorganger van Horst Seehofer aan het hoofd van de CSU, de Beierse zuster­partij. In 2002 was hij de kanselierskandidaat van CDU/CSU. ‘Merkel won in 2005 met 35 procent, slechts één procentje meer dan Schröder. En minder dan ik bij mijn nederlaag in 2002. Es war ganz, ganz knapp. Wel, die campagne is een cesuur geweest in haar politieke bestaan. Sindsdien belooft ze alleen nog dingen die volkomen uitvoerbaar zijn.’

De legendarische CSU-leider Franz Josef Strauss zei vroeger altijd dat de Duitse christendemocratie zich geen concurrent op rechts kon veroorloven. Merkel leerde in 2005 dat de macht in het midden veroverd wordt. Kirchhof werd nooit minister van Financiën, zijn neoliberale plannen verdwenen in de vuilnisbak. Voor haar economische relance teerde Merkel haast volledig op de Hartz-hervormingen van haar voorganger. Die plannen waren ook liberaal en controversieel – denk maar aan de mini-jobs – maar ze werden nooit een vliegwiel voor de oppositie. Daar waren een paar redenen voor: in twaalf jaar halveerde de werkloosheid, in 2013 werd de sociale onrust gemilderd met een minimumloon en de socialisten vochten – als bedenkers van de Hartz-maatregelen – met de handen op de rug.

De laatste jaren spaarde Merkel geen moeite om haar progressieve concurrenten het gras voor de voeten weg te maaien. Kort na de kernramp in Fukushima besliste ze halsoverkop dat Duitsland het nucleaire tijdperk achter zich zou laten. Dat haar regering één maand eerder de kernuitstap van Schröder nog had teruggedraaid, is ondertussen haast iedereen vergeten. Voortschrijdend inzicht, zei de kanselier zelf, waarna ze de groene kiezers welkom heette.

Op levensbeschouwelijk vlak pakt Merkel het even handig aan. Een paar maanden geleden liet ze haar fractie plots vrij stemmen over het homohuwelijk. Het wetsvoorstel werd goedgekeurd, tot plezier van de progressieven. Merkel zelf stemde tegen, om haar conservatieve achterban niet te schofferen. En de SPD was een campagnethema kwijt. Drie keer prijs.

Aanslag op de democratie

Er wordt weleens gezegd dat ze dat legendarische manoeuvreertalent heeft opgepikt vóór 1989, aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. Merkel was nooit een openlijke dissidente in de DDR, de communistische dictatuur waar ze meer dan de helft van haar leven in doorbracht. ‘Ze heeft me ooit verteld dat ze in twee werelden leefde’, vertelt Herman Van Rompuy, die vijf jaar lang nauw met Merkel samenwerkte in de Europese Raad. ‘Ik ben opgegroeid met dezelfde waarden als jullie in het Westen, Herman. In onze woonkamer bestond de DDR niet.’ Als Merkel de voordeur achter zich dichttrok, hulde ze zich in stilzwijgen. Pas kort voor de val van de Muur begon ze zich te engageren.

Haar politieke handigheid leidt bij de socialisten tot stijgende frustratie. Op een partijcongres beschuldigde Martin Schulz zijn concurrente van ‘asymmetrische demobilisering’. Doordat ze heikele maatschappelijke discussies uit de weg gaat, probeert Merkel te vermijden dat potentiële kiezers van de concurrentie naar de stembus trekken. Volgens Schulz pleegt de kanselier zo een ‘aanslag op de democratie’. Heeft de SPD’er een punt? De cijfers zijn niet eenduidig. In 2005 trok nog 77 procent van de Duitsers naar de stembus, in 2009 zakte dat percentage inderdaad naar 70 procent, maar in 2013 steeg het weer – zij het lichtjes – naar 71 procent. Het wordt interessant om te zien hoeveel Duitsers volgende week opdagen.

‘De Duitsers hadden genoeg van de machopolitiek. Van de sigaren en de maatpakken. Daardoor zijn ze gevallen voor de politica die er op vakantie bijloopt zoals de caissière in de Aldi’

‘Men moet ook niet overdrijven: Angela Merkel heeft geen chloroform over het land uitgeschud’, zegt Heribert Prantl. Hij is al jaren commentator bij de Süddeutsche Zeitung. Prantl behoort niet tot de fanclub van Merkel, merk ik in het Berlijnse Schloss Charlottenburg. De inlichtingendiensten houden er hun najaarsreceptie. ‘De Duitsers zijn zélf verantwoordelijk voor dit leiderschap. Ze hadden genoeg van de machopolitiek. Van de sigaren en de Italiaanse maatpakken. Daardoor zijn ze gevallen voor de politica die er op vakantie bijloopt zoals de caissière in de Aldi.’

‘Maar een grote kanselier vind ik Merkel niet’, zegt Prantl. ‘Uiteindelijk is het toch een vrouw zonder echte overtuigingen. De Energiewende? Nee, dat was geen idealisme. Toen toonde ze vooral dat ze de stemming in het land goed aanvoelt. Verkijk je niet op haar: ze is een echte machtspolitica, ook al steekt ze dat goed weg. Dat merk je als je haar onder vuur neemt. Dan wandelt ze je de volgende keer straal voorbij. Terwijl Schröder dan belde: Waarom heb je me nu weer in de pan gehakt?’

Wijn voor Beckenbauer

Voor de mannen die in het Kanzleramt uitgenodigd worden, was het wel even aanpassen, die eerste vrouwelijke kanselier. Ook Merkel zelf moest bijleren. Net nadat ze aan de macht was gekomen, dineerde ze met drie voetbaltoppers. Na het dessert begonnen Franz Beckenbauer, Jürgen Klinsmann en Oliver Bierhoff op hun stoel te schuifelen. Toen zei Merkel: ‘Meneer Beckenbauer, wat zou u nu doen als Schröder nog kanselier was?’ Waarop Beckenbauer: ‘Dan zouden we een sigaar laten komen.’ Merkel liet een sigaar aanrukken en vroeg of er nóg wensen waren. Beckenbauer zei dat Schröder vast nog een rode fles van Chirac zou bovenhalen. Waarop Merkel iemand naar de kelder stuurde. Uiteindelijk werd het nog een gezellige avond.

‘Ze is een echte machtspolitica, ook al steekt ze dat goed weg. Dat merk je als je haar onder vuur neemt. Dan wandelt ze je straal voorbij’

Die onwennige begindagen zijn lang vervlogen. Tijdens het laatste parlementaire debat voor de verkiezingen, tien dagen geleden, is Merkel de ongekroonde koningin van de Rijksdag. Als ze zich tussen de parlementsleden begeeft, zie je de gesprekken stilvallen. En net voor de fractieleider van de CDU moet tussenkomen, loopt de kanselier nog snel bij hem langs. Als ze tijdens haar eigen speech de sociale verworvenheden van de coalitie oplijst, zoals het minimumloon, wordt ze onderbroken door een SPD’er: ‘Dat hebben wij er allemaal doorgeduwd!’ Even laat Merkel haar machtskantje de vrije loop, ook tot verbazing van mijn Duitse buur op de perstribune: ‘Met alle respect voor de SPD, maar tegen de wil van mijn fractie kon u er helemaal niets door­duwen.’

Pittig, maar is Merkel er daarom ook op uit om de kiezers van andere partijen uit het stemhokje weg te houden? Er is één heel krachtig argument tegen de theorie van Schulz: haar aanpak van de vluchtelingen­crisis. Toen Merkel op 4 september 2015 de Duitse grens opende, zette ze zich wél in het centrum van het politieke debat. Ze kreeg heel Europa over zich heen. Natuurlijk nam ze die beslissing ook onder druk van de omstandigheden: duizenden vluchtelingen waren op weg naar Oostenrijk en Duitsland, de vrees bestond dat de Hongaren hun minst fraaie kant zouden laten zien. Maar dan nog blijft het een uitgesproken politieke en morele keuze, één die ze bovendien vrijwel hoogstpersoonlijk maakte. Toen Merkel die vrijdagavond CSU-leider Horst Seehofer probeerde te bereiken voor overleg, bleek die onbereikbaar. Wellicht was dat ook een kwestie van strategie: het stelde Seehofer in staat om de daaropvolgende maanden onophoudelijk op Merkel in te hakken.

Een unieke comeback

Een geval van ‘asymmetrische demobilisering’ was het Wir schaffen das-beleid dus niet echt. Integendeel, het tilde de extreemrechtse partij AfD boven de kiesdrempel. Dat belet niet dat Merkel, ook tijdens de vluchtelingencrisis, is blijven schaken. Tot op vandaag weigert ze om de Obergrenze, waar Seehofer onophoudelijk om smeekt, in te voeren. Maar tegelijk doet ze er alles aan om de instroom van vluchtelingen te beperken. Haar deal met de Turkse president ­Recep Tayyip Erdogan – ondertussen gevolgd door akkoorden met Libië en zwart Afrika – markeerde die overgang naar de ­realpolitik.

Volgens de Duitse socioloog Wolfgang Streeck is Merkel er zo toch weer in geslaagd om zich pal in het centrum te positioneren. ‘Als er niets onverwachts gebeurt,’ schreef hij onlangs in het blad Cicero, ‘zal Merkel zowel door de aanhangers van de Willkommenskultur als die van een bovengrens verkozen worden. Zo inhoudsloos is het merk “Angela Merkels vluchtelingen­politiek” ondertussen geworden.’

Herman Van Rompuy is het niet eens met Streeck. ‘Onder meer omdat Merkel nooit een bocht heeft genomen in haar taalgebruik’, zegt de voormalige Europese president. ‘In tegenstelling tot véél anderen, ook bij ons, gaf ze niet toe aan xenofobie. Nee, ze bleef Wir schaffen das zeggen. Onderschat dat niet. Politiek is niet alleen handelen, maar ook spreken. Kijk naar wat Donald Trump aanricht met zijn woorden. En natuurlijk wint Merkel voor die Turkse deal geen schoonheidsprijs. Het zijn de moeilijke keuzes die bij het leven van een politicus horen. Vergeet niet dat er duizenden mensen aan het verdrinken waren in de Middellandse Zee. Nee, ik vind het ongelooflijk hoe ze na die moeilijke jaren weer op een overwinning afstevent. Een unieke comeback.’

Soms wordt een mens ook geholpen door de omstandigheden. Een van de fijne bijkomstigheden van de Schulz-hype was dat de recalcitrante vrienden van de CSU de strijdbijl eindelijk opborgen. Horst Seehofer besefte dat zijn kritiek op Merkel een linkse coalitie in het zadel dreigde te helpen. Op een gezamenlijke persconferentie begin juli liet de Beierse minister-president weten dat hij ‘een blind vertrouwen’ heeft in Merkel. Het was een pirouette om van te duizelen. Maar Merkel onthield zich van elk commentaar, net zoals ze tijdens de anderhalf jaar durende oorlog met Beieren op haar lip beet. Sterker nog, ze belde Seehofer in die periode haast elke dag. Het tekent de emotionele onthechting waar ook Elmar Brok al op wees.

‘In tegenstelling tot véél anderen gaf ze niet toe aan xenofobie. Nee, ze bleef Wir schaffen das zeggen. Onderschat dat niet. Politiek is niet alleen handelen, maar ook spreken’

Zelfs Edmund Stoiber is weer helemaal aan boord. Anderhalf jaar geleden trok Seehofers voorganger nog naar Berlijn om Schäuble aan te sporen tot een putsch tegen Merkel. Nu voert hij mee campagne voor de Kanzlerin. ‘Omdat er in ons gemeenschappelijk programma een héél belangrijk zinnetje staat’, zegt hij aan de telefoon. ‘Ik citeer: “Wat er in 2015 en 2016 gebeurd is, kan en mag zich niet herhalen”. Dat is duidelijk. Wij hielden er een tijd lang een andere mening op na. Maar die strijd is voorbij.’

Team Merkel

Ook de internationale context speelt Merkel op haast paradoxale wijze in de kaart. Hoe machtiger de politici worden aan wie zij een hekel heeft – zoals Trump, Poetin of Erdogan – hoe sterker de Duitse kanselier oplicht als een baken van rust en ratio. ‘Ik denk dat ze lang getwijfeld heeft of ze nog eens zou aantreden’, zegt René Pfister, de politieke chef van Der Spiegel. ‘Vergeet niet dat ze minister was in de laatste regering van Helmut Kohl (die 16 jaar regeerde, red.). Een tergende periode voor het land. In het verleden heeft ze weleens gezegd dat ze niet als een “halfdood wrak” uit de politiek wil verdwijnen. Maar in december van vorig jaar zag ze hoe Trump op weg was naar het Witte Huis en de EU uit mekaar dreigde te vallen. Toen dacht ze: zonder mij gaat het niet. The New York Times schreef na het vertrek van Obama dat Merkel de enige overgebleven verdedigster van de westerse waarden was. Dat was natuurlijk overdreven, maar het zal haar ego wel gestreeld hebben.’

In haar tv-debat met Schulz, twee weken geleden, speelde Merkel haar grote ervaring op het wereldtoneel volop uit. Haast terloops vermeldde ze dat ze ‘gisteren’ nog met Trump had gebeld en ‘morgen’ naar Macron zou reizen. De afgelopen jaren eisen dat soort internationale bezigheden een steeds belangrijkere plek op in haar agenda. Dat is zelfs wetenschappelijk bewezen. In een paper die in juli van dit jaar verscheen, turfde Hans Peter Grüner de bilaterale contacten tussen Europa’s toppolitici in 2016. Die cijfers zijn revelerend. Merkel had meer dan vijftig ontmoetingen met regeringsleiders, drie keer zoveel als Juncker. Donald Tusk, François Hollande en Matteo Renzi hinken nog verder achterop. Het toont hoe het centrum van Europa naar Berlijn is verschoven.

En daar kan de kanselier rekenen op trouwe medewerkers. Het is een belangrijk deel van haar succes. Haar kabinetschef Beate Bauman draait al meer dan 25 jaar mee aan. Politiek stratege Eva Christiansen trad eind jaren 90 toe tot Team Merkel. En haar twee internationale topdiplomaten – Christoph Heusgen en Uwe Corsepius – zaten in 2005 ook al in het Bundeskanzleramt. Om het met de woorden van een Belgisch top­diplomaat te zeggen: kabinetten zijn niet in elk land een duiventil.

‘En toch heeft ze geen visie op de toekomst van Europa’, zegt journalist Heribert Prantl, die eerder dit jaar een pro-Europees pamflet schreef. ‘Merkel lost problemen op. Maar ik vind dat een politicus ook de samenleving vorm moet geven. Konrad Adenauer heeft de Bondsrepubliek in het westen verankerd. Willy Brandt zette de ontspanning naar het oosten in gang. En Helmut Kohl herenigde het land. Maar wat is Merkels erfenis? Waar wil zij naartoe?’

Nooit meer verhuizen

Nikolaus Meyer-Landrut zucht eens diep. De Duitse ambassadeur in Parijs kent de kritiek – ‘geen visie’ – maar kan er weinig mee. Tot in 2015 zat Meyer-Landrut ook in Team Merkel, als Europese rechterhand van de kanselier. Nu resideert hij in het imposante Hôtel Beauharnais, vlak bij het Musée d’Orsay. ‘Het klopt dat Merkel nooit heeft gezegd hoe de institutionele structuur van Europa er over twintig jaar moet uitzien’, zegt de diplomaat, bij een Franse koffie. ‘Maar wat zegt dat over haar overtuiging? Merkel heeft nooit enige twijfel laten bestaan over haar Europese engagement. Lees er haar speech van januari 2007 nog maar eens op na. Aan haar fundamentele drijf­veren is niets veranderd.’

‘Adenauer heeft de Bondsrepubliek in het westen verankerd. Brandt zette de ontspanning naar het oosten in gang. En Kohl herenigde het land. Maar wat is Merkels erfenis?’

Voor het Europees Parlement in Straatsburg ging Merkel toen op zoek naar de ‘ziel’ van de Europese Unie. Het was niet meteen een nationalistisch pamflet. Via diversiteit en vrijheid kwam ze uit bij tolerantie. Ze vertelde ook hoe ze het Europese huis tijdens de eerste 35 jaar van haar leven noodgedwongen van buitenaf had bekeken. Al in de DDR-tijd vond ze het een ‘onvoorstelbaar succesverhaal’. Maar toen ze uiteindelijk – na de val van de Berlijnse Muur – mocht binnenwandelen, werd de Europese Unie ‘nóg mooier’. De conclusie stond er: ‘Uit dit huis wil ik nooit meer weg.’

Twee jaar geleden, op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis, haalde Merkel er ook haar persoonlijke geschiedenis bij. Toen er in Brussel een top met de landen langs de Westelijke Balkanroute op het programma stond, voerde de Hongaarse premier Viktor Orban de forcing voor een sluiting van de grenzen. ‘Ik ben opgegroeid achter een muur’, sprak Merkel hem streng toe. ‘Ik ben vastberaden om tijdens mijn leven geen nieuwe hekken te laten oprijzen in Europa.’ Martin Selmayr, de kabinetschef van Jun­cker, noemt het een van de ‘meest emotionele momenten’ die hij ooit meemaakte op een Europese vergadering.

Eindeloos argumenteren

Als er de laatste jaren, ondanks haar passionele geloofsbelijdenissen, toch aan Merkels Europese overtuiging werd getwijfeld, dan vooral door de schuldencrisis. Er was veel kritiek op de manier waarop Duitsland een aantal landen, Griekenland op kop, de duimschroeven aandraaide. Aan elk reddingspakket verbonden Merkel en Schäuble harde besparingsmaatregelen. Die politiek van austeriteit dreef het noorden en het zuiden van Europa uit mekaar. Tegelijk ondernam Duitsland niets om zijn eigen handelsoverschot weg te werken. Geïnvesteerd werd er nauwelijks.

‘Men onderschat in Europa hoe moeilijk het eraan toeging in onze eigen rangen’, zegt Franz Josef Jung. Hij was minister van Defensie in Merkels eerste regering en is nu al jaren ondervoorzitter van de CDU-fractie. ‘Op een bepaald moment waren er ongeveer zestig dissidenten. Merkel slaagde er altijd in om een meerderheid achter zich te krijgen, maar dat kostte grote moeite. Welke tegenwerping er ook kwam, ze blééf argumenteren. Onze fractievergaderingen beginnen om 15 uur. Tegen 17 uur zie je veel mensen vertrekken. Maar zij is altijd tot het laatst gebleven. In al die jaren is ze slechts één keer afwezig geweest.’

Als Merkel het volgende week haalt, zullen er nóg moeilijke fractievergaderingen wachten. Als er na de zege van Emmanuel Macron gesproken wordt over een heropstanding van Europa, en dan vooral van de Frans-Duitse as, denkt iedereen in de eerste plaats aan de eurozone. De Franse president heeft al heel wat hervormingsvoorstellen op tafel gelegd, zoals een gemeenschappelijk budget voor de eurozone of een Europese minister van Financiën. Vanuit Duitsland komen er voorzichtig positieve reacties.

Nikolaus Meyer-Landrut ontkent niet dat er iets in de lucht hangt. ‘Macron is een extreem moedig en getalenteerd politicus’, zegt de Duitse ambassadeur in Frankrijk. ‘En hij spreekt heel positief over Europa. Dat vinden we in Duitsland goed nieuws. Op een aantal internationale bijeenkomsten in het voorjaar, zoals de Navo-vergadering of de G20-top, voelde je al dat de sfeer veranderd was. Net zoals op de gezamenlijke ­ministerraad van de Franse en Duitse regering in juli. Daar zijn belangrijke beslissingen getroffen. We gaan bijvoorbeeld samen een oorlogsvliegtuig ontwikkelen.’

En wat kan er in de eurozone? Daarover blijft Meyer-Landrut liever op de vlakte: Duitsland zal zich constructief opstellen, maar het wordt sowieso complex. Vanuit Beieren is Edmund Stoiber al iets duidelijker: een collectivisering van de Europese schulden komt er niet.

‘Geloof niet dat alle problemen zullen opgelost worden na de Duitse verkiezingen’, zegt Herman Van Rompuy. ‘Merkel is ongetwijfeld opgelucht met Macron. De Frans-Duitse as functioneerde de laatste jaren niet goed: Hollande was geen tegenspeler meer, zijn land was te diep weggezakt. Maar daarom zal Europa nu niet plots opnieuw uitgevonden worden. Er zullen zeker stappen gezet worden, na veel wikken en wegen. Maar de Merkel van na de Duitse verkiezingen zal verrassend lijken op die van vóór de Duitse verkiezingen. (lacht) Op een bepaalde leeftijd veranderen mensen niet meer.’

Een beetje geluidsoverlast

De regen valt met bakken uit de hemel in Torgau, een stadje op zestig kilometer van Leipzig. Maar de sfeer op de marktplaats, waar de Merkel-show vandaag passeert, is om nog een andere reden grimmig. Behalve de lokale CDU-militanten is ook extreemrechts op post. Veertig volle minuten begeleiden de aanhangers van het AfD de woorden van de kanselier met irritante fluitjes. Vaste prik in de voormalige DDR.

Ze worden grotendeels genegeerd door Merkel, op een paar steekjes na. Zo vertelt ze dat ze die namiddag vertegenwoordigers van de Venezolaanse oppositie heeft ontmoet: ‘Daar zijn ze jaloers op onze democratie, op het feit dat iedereen hier zijn mening mag verkondigen.’ En ze dankt iedereen die is blijven luisteren: ‘Ondanks het slechte weer en dat beetje geluidsoverlast.’

Ook in Torgau verandert Merkel niet in een aanbodpolitica. Ze zegt niet hoe ze de diepe sociale kloof in haar land zal aanpakken. Ondanks de daling van de werkloosheid zag de minst verdienende 40 procent van de bevolking zijn inkomen de laatste twintig jaar niet stijgen. De voedselbanken hebben het drukker dan ooit. Maar hoe de gedoodverfde kanselier de arbeidsmarkt – vijftien jaar na Schröder – wil hervormen, blijft onduidelijk. Hoe ze de auto-industrie precies gaat vergroenen: veel mist. Wat ze de komende jaren in Europa van plan is, daar valt ze de kiezers niet mee lastig. De belangrijkste verkiezingsbelofte van Merkel blijft toch Merkel zelf. De tocht is moeilijk, de gids ervaren. Zoiets.

Ook dat heeft Duitsland de laatste jaren behoed voor het populistische spook dat elders in Europa steeds opzichtiger rondwaarde. Het AfD zal zondag voor het eerst in de Bondsdag raken, maar dat is peanuts in vergelijking met de onrust die het Front National, Beppe Grillo, Ukip of Geert Wilders heeft veroorzaakt. De stabiliteit van de Berlijnse democratie is voorlopig niet bedreigd. En toch voelt het, misschien door dat extreemrechtse gefluit, niet helemaal comfortabel. Wat volgt er op de postideologische Merkel-tijd? Die zou er sneller kunnen zijn dan gedacht. In november 2019 zwaaien er – met Juncker, Tusk en Draghi – drie Europese kopstukken af. Veel aanlokkelijke vacatures dus. Wordt het Merkels exit uit Duitsland?