Er is maar één ding dat de spectaculaire opkomst van Islamitische Staat evenaart: zijn snelle neergang. Ooit bezat de radicale islamitische beweging een gebied drie keer zo groot als België. Het strekte zich uit van het oosten van Syrië tot het noorden van Irak. Wat overblijft, zijn stippen en strepen op een landkaart.

De inkomsten uit olie, kidnapping en belastingen – in 2014 goed voor bijna twee miljard dollar – zijn grotendeels opgedroogd. De leiders van IS zijn gedecimeerd. Omar al-Shishani, de minister van Defensie, bijgenaamd de ‘Rode Tsjetsjeen’: dood. Turki al-Binali, de zelfverklaarde grootmoefti van IS: dood. Zelfs Abu Bakr al-Baghdadi, de leider van de terreurgroep, is dood verklaard. Als een soort theatrale geste blies IS de middeleeuwse Al-Nuri-moskee in Mosul op, de plek waar Al-Baghdadi op 4 juli 2014 het kalifaat uitriep. De jihadisten hebben de stekker eruit getrokken. Achteraf lijkt IS een korte, bloedige oprisping in de lange geschiedenis van het kalifaat. Dat hebben we gehad, denk je dan.

Tulband en baard

Was het maar zo simpel. IS mag dan een zeer gewelddadige groepering zijn, er is een reden waarom ze ooit zoveel aantrekkingskracht had. Bij het woord kalifaat denken veel mensen aan een islamitische dictatuur: een nors uitziende fanatieke leider met tulband en baard die zijn onderdanen onder de knoet houdt en de islam gewapenderhand verspreidt, een beetje zoals Al-Bagh­dadi.

IS-leden verdrijven, is het makkelijke deel van de strijd tegen terreur

De geschiedenis vertelt een genuanceerder verhaal. Er waren in de 1.300 jaar kalifaat oorlogszuchtige kaliefen, tirannieke, liberale, vrome en liederlijke. Bijna altijd hoopten moslims dat een kalifaat een plek is waar ze een goed leven kunnen leiden, waar het veilig is en waar de wetten correct en eerlijk worden toegepast. Die belofte droeg ook IS in zich, althans in het begin. In Syrië en Irak, waar een corrupte en sektarische staat soennieten viseert en waar het leger en agenten de bevolking terroriseren, leek IS zo slecht nog niet.

Dat was toen. Nu moet IS niet meer op sympathie of genade rekenen. De jihadisten hebben de Syrische stad Raqqa veranderd in een openluchtgevangenis waar alles verboden is. En het Iraakse Mosul is door anti-IS-bombardementen een verschroeide plek geworden, een hel van verwrongen metaal, puin en stof. IS heeft niet de beloofde rust en veiligheid gebracht. Bovendien laten het Syrische en het Iraakse regime de juiste geluiden horen. Ze beloven de getraumatiseerde burgers om IS te verdrijven en de soennieten eerlijker te behandelen. De Iraakse premier Haider al-Abadi loofde deze week op televisie de ‘heroïsche’ strijdkrachten die ‘zichzelf hebben opgeofferd om de bevolking te redden’. Op de achtergrond klonk een patriottisch liedje. En terwijl de premier verder speechte, zag je beelden van soldaten die kinderen te drinken geven en bevrijde burgers die met Iraakse vlaggen zwaaien. Maar hoelang zal het duren voor het regime het vertrouwen van de bevolking opnieuw schaadt?

Geïdealiseerd verleden

Als de heropbouw van de steden aansleept, sjiitische milities soennitische dorpen blijven terroriseren en de overheid er niet in slaagt om een echt inclusieve regering te vormen, zullen nostalgische gevoelens oplaaien. En nostalgie is een gevaarlijke emotie. Ze legt een warme gloed over het verleden, alsof alles beter was – hoe slecht het ook werkelijk was. Politieke utopisten maken daar handig misbruik van door gevoelens van frustratie om te zetten in een nieuw begin, een begin dat terugkoppelt naar een geïdealiseerd verleden.

Lees maar wat een van de grootste en gevaarlijkste utopische denkers van de twintigste eeuw, Hitler, schreef in Mein Kampf: ‘Alles op aarde kan verbeterd worden. Iedere nederlaag kan de vader van een latere overwinning worden. Iedere verloren oorlog kan tot een wederopstanding, iedere nood tot bevruchting der menselijke energie leiden en uit iedere onderdrukking kunnen de krachten voor een nieuwe wedergeboorte der zielen opgroeien.’ Mensen als Al-Baghdadi en Osama bin Laden tappen uit hetzelfde vaatje. De aantrekkingskracht van het kalifaat, ook het gewelddadige type, is onlosmakelijk verbonden met gevoelens van onrecht.

Het is naïef om te denken dat terrorisme ooit zal verdwijnen. Er is geen silver bullet tegen terrorisme, zoals er ook geen is tegen de ‘oorlog tegen kanker’. Het fenomeen is te complex, te verspreid. Net als bij kanker is het waarschijnlijk vooral een kwestie van preventie. Het terrorisme van Al-Qaeda had nooit kunnen uitgroeien tot een kalifaat als er geen sterke voedingsbodem was.

Daarom is het cruciaal om in te zien dat IS-leden verdrijven het makkelijke deel is van de strijd tegen terreur. De uitdaging waar Arabische leiders voor staan, is samenlevingen scheppen die veilig en eerlijk zijn. Elke uitvlucht om dat niet te doen, hoe geslepen ook, draagt ertoe bij dat jihadistische militanten met territoriale ambities uit de as herrijzen.