Timothy Garton Ash
Wie? Doceert Europese studies aan de universiteit van Oxford. Zijn laatste boek is ‘Free speech: ten principles for a connected world’.
Wat? Er staan ons gevaarlijke tijden te wachten en daar zijn we maar beter op voorbereid.
De eedaflegging van Donald Trump was het begin van een nieuw tijdperk van nationalisme. Trump is slechts de laatste in een rij van nationalistische leiders overal ter wereld, zoals Vladimir Poetin in Rusland, Narendra Modi in India, Xi Jinping in China, Recep Tayyip Erdogan in Turkije en vele anderen. Theresa May in het Verenigd Koninkrijk is misschien geen echte nationalist, maar haar aankondiging dat ze een harde Brexit wenst, weerspiegelt de druk van het Engelse nationalisme op Brits rechts en zal het nationalisme van anderen aanmoedigen. Tijden van nationalisme zijn natuurlijk niet nieuw. Maar precies omdat we ze kennen, weten we dat ze vaak hoopvol beginnen en tragisch eindigen.
Voorlopig zien de nationalisten elkaar best zitten. Paul Nuttall, de leider van de United Kingdom Independence Party (Ukip), vertelt hoe blij hij is met het aantreden van president Trump, terwijl die laatste in een interview met Michael Gove in The Times voorspelt dat de Brexit ‘fantastisch’ zal worden. In een foto bij het interview kijkt Gove – een aanhanger van de Brexit – zo bewonderend naar Trump dat hij wel een Star Trek-fan lijkt die Patrick Stewart een handje heeft mogen geven. In Frankrijk reageerde de vicevoorzitter van Front National op de toespraak van May met de woorden ‘Binnenkort wordt Frankrijk onafhankelijk.’ En zo gaat dat maar door.
Jubelen zonder Europa
Deze wereld van verschillende nationalismen die elkaar versterken, is er ook een waarin de relatieve macht en de interne samenhang van het Westen aan weerszijden van de Atlantische Oceaan verbrokkelen. Washington ondermijnt het afschrikkende effect van de veiligheidsgarantie van de Navo voor Europa. De leiders van Rusland, Turkije en Iran sluiten een cynische koehandel af over het lot van Syrië. Turkse commentatoren die Erdogan steunen, bejubelen het feit dat de VS en Europa niet eens bij de onderhandelingen betrokken waren. Als ik naar de foto van de drie leiders kijk die elkaar de hand drukken, denk ik aan David Lows beroemde cartoon van Hitler en Stalin die elkaar in september 1939 begroeten, hun pet afnemen en hoffelijk buigen over het lijk van een soldaat. Hitler zegt: ‘Het tuig van de richel, neem ik aan?’ Stalin: ‘De bloedige moordenaar van de arbeiders, neem ik aan?’
Hitler ter sprake brengen, houdt natuurlijk altijd een risico van overdrijving in
Hitler ter sprake brengen, houdt natuurlijk altijd een risico van overdrijving in. De onderlinge afhankelijkheid van de naties en de liberale internationale orde zijn vandaag veel sterker dan in de jaren 1930. Daarom sprak de leninistische nationalist Xi Jinping in Davos als een verdediger van een open, geglobaliseerde internationale economie. Hij weet dat de economie van zijn eigen land en dus de stabiliteit van zijn regime niet zonder kunnen.
De manier waarop de vertegenwoordigers van deze landen over internationale betrekkingen praten, doet in veel opzichten denken aan de manier waarop de grootmachten in de 19de eeuw eigen nationale belangen nastreefden. Ik schrijf dit stuk in India, waar een recente uitspraak van Subrahmanyam Jaishankar, de Indiase minister van Buitenlandse Zaken, dat perfect illustreert. Over het vooruitzicht dat Trumps Amerika beste maatjes zal worden met Poetins Rusland, zei hij: ‘De betrekkingen tussen India en Rusland zijn in de voorbije twee jaar sterk verbeterd, net als de band tussen onze twee leiders. Een betere relatie tussen de VS en Rusland is dus goed en niet slecht voor India.’ Dat is de nuchtere realpolitik van het nationalisme.
De publieke opinie
Maar door hun aard zelf is de kans groot dat nationalismen vroeg of laat met elkaar botsen. Zo brengt Theresa May’s beslissing om de Europese eenheidsmarkt te verlaten haar op ramkoers met de Schotse nationalisten, die na het referendum een mandaat hebben om Schotland in de EU – en zeker in de eenheidsmarkt – te houden. Het nationalisme van de 21ste eeuw leeft bovendien in een ecosysteem onder hoge druk, met een permanente media coverage en een blootstelling aan de publieke opinie die Bismarck, Disraeli en de tsaar van Rusland hadden doen huiveren. Zelfs autoritaire leiders als Poetin en Xi moeten rekening houden met hun opinie.
De gevaarlijkste potentiële botsing is die van China en de Verenigde Staten. Trumps nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, Rex Tillerson, vergeleek tijdens zijn hoorzitting voor de Senaat de eilanden die China in de Zuid-Chinese Zee bouwt met de Russische annexatie van de Krim. Hij verklaart dat de nieuwe regering Peking de toegang tot de eilanden zal ontzeggen. Inmiddels waarschuwt admiraal Harry B. Harris, de bevelhebber van de Amerikaanse vloot in de Pacific, dat ‘India zich zorgen moet maken over de toenemende Chinese invloed in de regio. Invloed is beperkt en dus gaat elke Chinese invloed ten koste van India.’ De winst van de een is dus het verlies van de ander.
Op de toverberg
De concurrentie tussen grootmachten is niet nieuw. Maar het risico van een onvoorziene confrontatie op zee of in de lucht, ergens in de Zuid-Chinese of de Oost-Chinese Zee, is verre van verwaarloosbaar. In dat geval zal het de vraag zijn of Trump en Xi de wijsheid, het staatsmanschap en – minstens even belangrijk – de binnenlandse politieke speelruimte zullen hebben om terug te wijken van de afgrond. Net dat maakt Trumps opvliegende, dominante, narcistische karakter zo gevaarlijk. Xi heeft een veel stabieler karakter, maar zijn legitimiteit als leider van de Chinese partijstaat is zo afhankelijk van zijn ‘Chinese droom’ (met andere woorden, make China great again) dat hij moeilijk terug zal kunnen. Om psychologische of politieke redenen, of om een combinatie van de twee, denken zogenaamde sterke mannen vaak dat ze geen zwakte mogen tonen.
Nee, ik voorspel geen Derde Wereldoorlog. Maar een 21ste-eeuwse variant van de Cubaanse rakettencrisis? Heel goed mogelijk. Laten we ons geen illusies maken. In Davos, op de toverberg, probeerde Anthony Scaramucci, Trumps welbespraakte woordvoerder, ons ervan te overtuigen dat alles prachtig wordt. ‘De weg van de wereld naar het globalisme loopt langs de Amerikaanse arbeider’, zegt hij (wat dat ook mag betekenen) en ‘de disruptieve verandering van Trump zal positief zijn voor ons leven’. Geloof het niet. Er zijn gevaarlijke en moeilijke jaren in aantocht en we zouden ons daar het best op voorbereiden.
