In de late jaren 1970 sluit de verbrokkelende Sovjet-Unie een deal met de Amerikaanse president Jimmy Carter: het land krijgt Amerikaans graan en in ruil mogen Sovjet-Joden die dat willen de Sovjet-Unie verlaten. De Shteyngarts zijn een van de gezinnen die hiervan gebruikmaken. Ze trekken weg uit Leningrad en reizen via Wenen en Rome naar Queens, New York. Zeven jaar is Shteyngart dan. De schrijver van de romans Absurdistan, Handboek voor de Russische debutante en Supertriest waargebeurd liefdesverhaal is een astmatisch kind dat in Proustiaanse traditie het bed houdt en thuis geen snotterige speelkameraadjes mag ontvangen. Je waant je in de late negentiende eeuw wanneer je leest hoe de artsen omgaan met zijn ziekte, in de Sovjet-Unie waren er geen inhalers. Doodsangsten moet de kleine Shteyngart hebben uitgestaan, zijn adem piept en kraakt in zijn borst en zijn ouders halen er geregeld een ambulance bij. Angst is de rode draad van zijn kinderjaren, Shteyngart is zelfs bang voor uitstekende boomwortels.

Shteyngarts vader is ingenieur, zijn moeder pianolerares. In Amerika draaien ze elke dollarcent om en werken ze keihard om hun droom waar te maken: een eigen huis. ‘Misloeksjka’, zo noemt zijn moeder hem in een mengvorm van Russisch en Engels. ‘Kleine mislukkeling.’ Het is veelzeggend. Als kind van migranten die erop staan binnenshuis enkel Russisch te spreken, is Shteyngart een mengvorm. Is hij Russisch? Amerikaans? In zijn nieuwe boek Kleine mislukkeling probeert hij onder meer die vraag te beantwoorden.

Lastpak

Shteyngart heeft een liefdevolle band met zijn moeder, de bijnaam is een koosnaam die past bij een klein jongetje dat aan moeders rokken hangt. De band met zijn vader is complexer. Shteyngart senior vertelt verhalen aan zijn zoon, neemt hem mee op stap in Leningrad, leert hem de geschiedenis kennen. Hij wou operazanger worden, dat mislukte, en er is zeker sprake van rivaliteit tussen vader en zoon. Voor de vader zijn God en Israël belangrijk, voor Shteyngart junior ligt dat heel anders.

De voorgeschiedenis van de Shteyngarts is bloedig en hartverscheurend. Bij een van de foto’s in het boek, genomen in 1940, staat dat vrijwel iedereen die erop staat kort nadien is gestorven, als slachtoffer van Stalins Grote Zuivering of aan het front tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Wanneer hij in Amerika arriveert, is de kleine Shteyngart geschokt wanneer zijn vader hem vertelt dat het communistische systeem een grote leugen is. Amerika verwart hem. ‘Van een saaie grijze rots af stappen en terechtkomen in een zee van zuivere technicolor’, zo omschrijft hij de overgang naar de Verenigde Staten.

Shteyngarts verhaal is specifiek én het heeft een universele waarde: de manier waarop hij als jonge migrant tussen twee werelden pendelt, zal voor velen herkenbaar zijn. Wat Shteyngarts boek bijzonder maakt, is de toon die schippert tussen komisch, woedend en – met name aan het eind – ingetogen. De stijl is wervelend, beeldend, zoals altijd bij Shteyngart. Zijn verhaal is zowel verbijsterend als aangrijpend.

Shteyngart laat zich soms zien als een klootzak, een lastpak. Als beginnende schrijver leeft hij op kosten van een bevriend scenarist die hij uitzuigt. Hij laat zich zien als een neuroot, als een slachtoffer van paniekaanvallen.

Schrijver worden

Op school weet hij niet hoe hij met andere kinderen moet praten en wordt hij gepest. Humor is een reddingsboei, hij durft zijn brede grijns niet van zijn gezicht te halen. Naar eigen zeggen kan hij niet communiceren met anderen ‘zonder een lampenkap op te zetten’, een prachtig beeld dat we zowel letterlijk als figuurlijk moeten nemen.

Wanneer Shteyngart erin slaagt zijn teksten gepubliceerd te krijgen, zijn zijn ouders niet gelukkig dat hij materiaal uit zijn eigen leven gebruikt. Aan de telefoon citeren ze blogs waar ze lezen dat zijn werk snel vergeten zal worden. Kleine mislukkeling brengt Shteyngarts ontluikende en opbloeiende schrijverschap knap in beeld. Als kind maakte hij een versie van Nils Holgerssons wonderbare reis met Lenin in de hoofdrol. De kleine heeft een gargantueske taalhonger. In de VS is het Engels aanvankelijk glibberig en onberekenbaar. Er gaan vele jaren voorbij voor hij een ontspannen ‘Oh, hi there’ over zijn lippen krijgt.

Voor wie het werk van deze geweldige schrijver nog niet kent, is Kleine mislukkeling de ideale kennismaking, voor de anderen is het een fijn, pijnlijk en hilarisch weerzien.

GARY SHTEYNGART

Kleine mislukkeling.

Vertaald door Ton Heuvelmans, De Arbeiderspers, 336 blz., 19,95 € (e-boek 13,99 €). Oorspronkelijke titel: ‘Little failure’.

INFO

De auteur: Amerikaan met Russische en Joodse roots, bekend van Absurdistan.

Het boek: een autobiografie van een jeugd tussen Leningrad en New York.

ONS OORDEEL: hilarisch en pijnlijk, wervelend en beeldend.

¨¨¨¨è